Μουσειο…λόγος «Σχεδιάζοντας μουσεία για όλους» Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία

Γράφει η Ηλιάνα Ζιώγα, Μουσειολόγος - Σύμβουλος Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Εάν ταξιδέψει κανείς σε ευρωπαϊκές και βόρειες χώρες, γρήγορα θα διαπιστώσει ότι στην αγορά της πόλης, σε πολιτιστικές εκδηλώσεις και σε μουσεία συναντά όλες τις κοινωνικές ομάδες, οικογένειες, παιδιά, νέους, ηλικιωμένους και φυσικά άτομα με αναπηρία. Τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, τα ποσοστά των ατόμων με αναπηρία είναι αρκετά υψηλά. Σύμφωνα με έρευνες μάλιστα, τα ποσοστά της Ελλάδας δεν παρουσιάζουν μεγάλη διαφορά και σε κάποιες περιπτώσεις είναι υψηλότερα σε σύγκριση με άλλες χώρες. Με βάση την αυτονόητη διασφάλιση της προσβασιμότητας σε όλους τους τομείς και κυρίως σε χώρους πολιτισμού, ξεκινώντας από τα μικρότερο κοινωνικό κύτταρο, την τοπική κοινωνία, επιδιώκεται να εντοπιστούν τα εμπόδια των ατόμων με αναπηρία και παράλληλα να γίνει μια προσπάθεια προώθησης τοπικών πολιτικών για την προσβασιμότητα, με τελικό στόχο την ανάπτυξη μιας ανθρωποκεντρικής κοινωνίας χωρίς αποκλεισμούς. Η κοινωνία σε μικρή και ευρεία κλίμακα οφείλει να σχεδιάζει διαρκώς και να μετασχηματίζει φιλικά περιβάλλοντα ώστε να είναι προσβάσιμα από όλους.
Με αφορμή την παγκόσμια ημέρα των ατόμων με αναπηρία στις 3 Δεκεμβρίου είθισται να πραγματοποιούνται δράσεις για την ευαισθητοποίηση και ενημέρωση του κοινού για τα άτομα με αναπηρία. Η αναπηρία έχει μία τρισυπόστατη φύση το σώμα – τις λειτουργίες – τη δομή. Αυτό την καθιστά ένα πολυδιάστατο φαινόμενο, που βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με το χάσμα που δημιουργείται μεταξύ των ικανοτήτων του ατόμου και των απαιτήσεων της κοινωνίας. Το εύρος του χάσματος εξαρτάται από το βαθμό και το είδος της αναπηρίας καθώς κα το βαθμό προσβασιμότητας στις κοινωνικές δομές.
Είναι όμως τα μουσεία μας ανοιχτά σε όλους; Σίγουρα δεν «απαγορεύουν» την είσοδο σε κανέναν πολίτη. Ωστόσο, ως «ανοιχτά μουσεία» εννοούμε εκείνα των οποίων η λειτουργία παροτρύνει το κοινό για επίσκεψη και που έχουν σχεδιαστεί με στόχο την καθολική «προσβασιμότητα», στην βάση ενός εξειδικευμένου σχεδιασμού σύμφωνου με τις προδιαγραφές του προγράμματος «σχεδιασμός για όλους».
Ως προσβασιμότητα νοείται «το χαρακτηριστικό του περιβάλλοντος που επιτρέπει σε όλα τα άτομα και ιδιαίτερα στα άτομα με αναπηρία να έχουν πρόσβαση σε αυτό, δηλαδή να μπορούν αυτόνομα, με ασφάλεια και με άνεση να προσεγγίσουν και να χρησιμοποιήσουν τις υποδομές, τις υπηρεσίες (συμβατικές και ηλεκτρονικές) και τα αγαθά που διατίθενται στο συγκεκριμένο περιβάλλον ασκώντας τα δικαιώματά τους. O όρος πρόσβαση αναφέρεται στο δικαίωμα κάθε πολίτη, με ή χωρίς αναπηρία, για αυτόνομη και ασφαλή προσέγγιση, επιλογή, απόλαυση και χρήση των παρεχόμενων υποδομών, υπηρεσιών και αγαθών σε όλους τους τομείς της καθημερινής ζωής».
Ο «Σχεδιασμός για Όλους» ή «Καθολικός Σχεδιασμός» («Design For All» ή «Universal Design» (OHE, 2007 - άρθρο 2), σημαίνει τον σχεδιασμό προϊόντων, περιβαλλόντων, προγραμμάτων και υπηρεσιών που θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν από όλους τους ανθρώπους στη μεγαλύτερη δυνατή έκταση. Στόχος του «Σχεδιασμού για Όλους» είναι η απλοποίηση της ζωής του καθενός, συμπεριλαμβανομένων των ατόμων με αναπηρία, των ηλικιωμένων κ.λπ., δημιουργώντας προϊόντα, επικοινωνίες, υπηρεσίες και υποδομές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από όλους τους ανθρώπους.  
Τα περισσότερα μουσεία στο εξωτερικό δημιουργούν και πειραματίζονται με νέους τρόπους προσέγγισης για τα διαφορετικά είδη κοινού με σκοπό την καλύτερη μουσειακή εμπειρία. Τα μουσεία προσφέρουν πολλές υπηρεσίες και εξειδικευμένα προγράμματα ξενάγησης από εξειδικευμένο προσωπικό σε άτομα ΑμεΑ που αποτελούν μία από τις σημαντικότερες ομάδες επισκεπτών. Ενδεικτικά θα αναφέρουμε κάποια από τα πιο γνωστά μουσεία, όπως το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης ΜoMΑ στη Νέα Υόρκη το οποίο πραγματοποιεί πρόγραμματα για άτομα με μερική και ολική τύφλωση, δίνοντας την δυνατότητα στους επισκέπτες να λαμβάνουν την πληροφορία μέσω της αφής και να νοιώθουν την χαρά της συμμετοχής και της ανακάλυψης της ιστορίας του εκθέματος. Στη συνέχεια, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο Σαν Φρατζίσκο χρησιμοποιεί ειδικά robot τα οποία δίνουν την δυνατότητα σε άτομα με πλήρη κινητική δυσλειτουργία να «επισκέπτονται» μέσω της οθόνης του ρομπότ, να κινούνται, να παρατηρούν τον χώρο και λεπτομέρειες των εκθεμάτων και να αλληλεπιδρούν σε πραγματικό χρόνο με άλλους επισκέπτες. Ένα από τα μουσεία που έχει δημιουργήσει τις κατάλληλες υποδομές και παροχές για τα άτομα με αναπηρία είναι το Mουσείο Van Gogh στο Άμστερνταμ, το οποίο έχει δημιουργήσει αντίγραφα εκθεμάτων, ώστε επισκέπτες με μερική ή ολική τύφλωση να μπορούν να αγγίξουν και να επεξεργαστούν τους πιο γνωστούς πίνακες του καλλιτέχνη.  
Ενδεικτικά θα αναφέρουμε ελληνικά μουσεία που πραγματοποιούν ειδικά σχεδιασμένα και ξεχωριστά εκπαιδευτικά προγράμματα. Το Μουσείο Μπενάκη ήδη από το 1978 πραγματοποιεί επισκέψεις ατόμων με αναπηρία και πλέον διαθέτει μόνιμα εκπαιδευτικά προγράμματα για άτομα με μειωμένη όραση και ακοή. Επιπλέον, το 2006 πραγματοποιήθηκε μια ξεχωριστή συνεργασία του Βυζαντινού Χριστιανικού μουσείου με το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αθηνών για την δημιουργία έκθεσης ζωγραφικής ατόμων με ψυχική ασθένεια. Σήμερα, μάλιστα, παρέχει βασικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα για άτομα με μειωμένη κινητικότητα. Τέλος, στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης πραγματοποιούνται ξεναγήσεις σε άτομα με Σύνδρομο Down.
Αναγκαία προϋπόθεση για να επιτευχθούν παρόμοιες δράσεις αποτελεί η συνεργασία των φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης και των σωματείων ατόμων με αναπηρία με στόχο την οργάνωση, την έρευνα και την σύνταξη μελετών σχετικά με τις υποδομές, τους εξωτερικούς χώρους και τη μεταφορά των ατόμων με αναπηρία. Δυστυχώς ακόμη και σήμερα παρατηρούμε πολιτιστικούς οργανισμούς να μη διαθέτουν θέσεις στάθμευσης αναπηρικών οχημάτων και να μην φέρουν την ειδική σήμανση. Επίσης, παρατηρείται το φαινόμενο να μη διαθέτουν προσβάσιμη είσοδο, καθώς και η πρόσβαση σε οριζόντιο επίπεδο (δάπεδο, πόρτες, διάδρομοι) αλλά και σε κατακόρυφο (ανελκυστήρες, κλίμακες, ράμπες) δυσκολεύει την κίνηση και πολλές φορές την καθιστά αδύνατη στα άτομα με αναπηρία. Επίσης, στους χώρους υγιεινής των ατόμων ΑμεΑ παρατηρείται η ανεπάρκεια σε υποδομές και τεχνικές προδιαγραφές.
Ως προς την έκθεση παρατηρείτε απουσία συμπληρωματικών, βοηθητικών μέσων (λεζάντες braille, ειδικός φωτισμός, ηχητική πληροφορία κλπ) και τα εκθέματα δεν είναι σε ύψος κατάλληλο για χρήστες αμαξιδίων, ενώ τα περισσότερα μουσεία δεν διαθέτουν κάποια ομοιώματα εκθεμάτων για ψηλάφηση από τυφλούς χρήστες.
Ως προς τους επαγγελματίες των πολιτιστικών οργανισμών παρατηρείται ότι δεν έχουν λάβει εξειδικευμένη εκπαίδευση αναφορικά με τις ανάγκες των ατόμων με αναπηρία και η όποια βοήθεια παρέχεται, εξαρτάται από την κρίση του υπαλλήλου η οποία δεν ακολουθεί κάποιον κεντρικό σχεδιασμό. Σε πολλές περιπτώσεις συναντούμε υπαλλήλους που δεν έχουν ενημερωθεί και δεν γνωρίζουν τη νομοθεσία για τα άτομα με αναπηρία καθώς και για την επικύρωση της Σύμβασης για τα δικαιώματα ΑμεΑ από την Ελληνική Βουλή.
Κατά τον σχεδιασμό των πολιτιστικών εκδηλώσεων δεν λαμβάνεται μέριμνα για την προσβασιμότητα, ενώ σπάνια γίνεται αναφορά σε άτομα με αναπηρία στα έντυπα που αναπτύσσει (πρόσκληση, πρόγραμμα εκδήλωσης κα). Επίσης, σπάνια θα συναντήσουμε ενημερωτικό υλικό στις ιστοσελίδες για τις υπηρεσίες που προσφέρονται στα άτομα με αναπηρία και το ίδιο σπάνια κάποια μουσεία θα σχεδιάσουν ιστοσελίδες και ηλεκτρονικές υπηρεσίες για ηλεκτρονική προσβασιμότητα για τα άτομα με αναπηρία.
Όλες αυτές οι παράμετροι είναι δεδομένο ότι θα πρέπει να ληφθούν υπόψη και να εξετασθούν συνδυαστικά υποδομές και υπηρεσίες της τοπικής κοινωνίας. Κάθε κοινωνία θα πρέπει να μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες όλων των πολιτών της, ενισχύοντας την κοινωνική συνοχή και την τοπική οικονομία αξιοποιώντας με επιτυχία τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Η προσβασιμότητα ενισχύει την ανάπτυξη της κοινωνίας σε όλους τους τομείς, δημιουργώντας τις κατάλληλες προϋποθέσεις για συνέργειες δράσεων και τη δημιουργία ολοκληρωμένων δικτύων προσβάσιμων υποδομών και υπηρεσιών.