Οι ΜΟΡΤΕΣ, ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΚΑΙ Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Η λέξη μόρτης στη χώρα μας έχει συνδεθεί με το ρεμπέτικο τραγούδι, αλλά έχει και μια μεγάλη ιστορία.
Στη λογική της ίδιας περίπου σημασίας, ίσως είναι ο δίδυμος αδελφός του μάγκα. Έχει την ίδια χαρακτηριστική αμφισημία όπως και με τη λέξη ρεμπέτης. Στη λαϊκή μάγκικη γλώσσα (στα μόρτικα) προσδιορίζει τα άτομα της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας, του κόσμου της μαγκιάς, με θετική, φυσικά, σημασία, όπως, για παράδειγμα, στους στίχους του Μιχάλη Σκουλούδη:
«Άιντε ρε μόρτη, ρε Περαιώτη,
με τ’ άσπρο ζουναράκι σου και με τον κόφτη,
αυτή την τόση, τη λεβεντιά σου,
ποτέ δε λείπει γκόμενα από κοντά σου»,
ή όταν ο Μάρκος τραγουδά
«τζούρα δώσε του Μπάτη μας,
του μόρτη, του μπερμπάντη μας»∙
εκτός αν είχε αρνητική συμπεριφορά, οπότε χρωματίζεται αρνητικά, όπως συμβαίνει με τον «μόρτη φιγουρατζή» στο τραγούδι του Ανέστη Δελιά.
Σε πολλούς προπολεμικούς δίσκους είχε χρησιμοποιηθεί η ένδειξη «μόρτικο» (τραγούδι ή χορός), ένδεικτικό του ότι η μουσική βιομηχανία ενεπλάκη στη διαμόρφωση της σημασίας της, όπως είχε συμβεί και με τη λέξη «ρεμπέτικο».
Μόρτηδες, λέγονταν όσοι είχαν επιβιώσει από μία προσβολή της Yersinia pestis (του βακίλου της πανώλης) και είχαν αποκτήσει ανοσία στην ασθένεια αυτή. Η ομάδα των ατόμων αυτών, αναλάμβανε διάφορες υπηρεσίες κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας πανώλης.
Λέγεται ότι οι μόρτηδες ήταν νεκροθάφτες, και πράγματι η περισυλλογή και η ταφή των νεκρών ήταν το πρωταρχικό έργο τους, αλλά, με την πάροδο του χρόνου προσέφεραν και άλλες υπηρεσίες: μετέφεραν τους πανουκλιασμένους σε μέρη απομόνωσης, αναλάμβαναν τη φροντίδα και τη φύλαξή τους, έκαναν το ξεπανούκλιασμα των σπιτιών, δηλαδή τον καθαρισμό και τον αερισμό τους, την απολύμανση ή «καπνισμό» των εμπορευμάτων κ.α.
Ο Εμμ. Γεωργιλλάς στο «Θανατικόν της Ρόδου» περιγράφει μία επιδημία πανώλης στα τέλη του 15ου αιώνα και χρησιμοποιεί τη λέξη μανιόρδος (Ιταλ. Manigoldo = δήμιος). Ο Άμαντος, αναφέρει ότι είχε ακούσει τη λέξη στη Ρόδο ως βρισιά, και ότι υπάρχει τοπωνύμιο, τα Μαλιορδειά, στη Ρόδο, έξω από το νεκροταφείο που συγκέντρωναν τους αρρώστους από το θανατικό. Ιδού οι στίχοι του Γεωργιλλά:
«και τ’ ακριβά σας τα κορμιά ΄ς
τα τράνα τα φορτόνουν,
εις κάμπους έξω σκοτεινά,
εκείσε να τα χώνουν
δίχα μεγάλαις ψαλμουδιαίς,
δίχως αλληλουιάρια
να ΄ρχουνται να τα βάλλουσιν
επάνω ΄ς τα μουλάρια,
οι μανιόρδοι με χαραίς
τα σώματα να παίρνουν,
και άλλοι να τα θάπτουσιν
και κείνοι να διαγέρνουν».
Ήδη από τον 15ο αιώνα έχει σχηματισθεί η εικόνα του μόρτη (μανιόρδου) που χαίρεται μέσα στη δυστυχία του θανατικού. Υπάρχει και ο τύπος «μαλιόρδος», «που να σε δω στου μαλιόρδου τον ώμο» (ροδίτικη κατάρα)!
Στη Νάπολη του 17ου αιώνα, σε ένα θεατρικό έργο με τίτλο La spade della misericordia (Το σπαθί του ελέους) του ιερωμένου Francesco Gizzio, οι δύο ήρωες, ο Sardella και ο Porchione, που ήταν schiattamuorte (μόρτηδες στα ναπολιτάνικα). Κουβαλώντας το κάρο με νεκρούς, έλεγαν το τραγούδι:
«La carro corre dove sta l‘ argiamma
la peste e pasto de li schiattamuorte»∙
(το κάρο πηγαίνει όπου υπάρχουν παράδες
για μας τους μόρτηδες η πανούκλα είναι μέλι)
Την ίδια εποχή ένας άλλος ιερωμένος, ο Παπασυναδινός, στο Χρονικό των Σερρών, ενώ παραδέχεται ότι κάνουν θεάρεστο έργο, κατακρίνει συχνά τα ιδιοτελή, κατά τη γνώμη του, κίνητρά τους. Ο Παπασυναδινός δεν χρησιμοποιεί τη λέξη μόρτηδες, αλλά τους λέει θαφιάδες.
«… Ομοίως ήτον θαφιάδες ο Κωνσταντίνος ο Τραπεζουνλής, άνθρωπος κρασοπατέρας, μαζί με τον Κιρλή τον χρυσοχόν, και αυτός όμοιος, και με ένα δύο ζητούλους έθαφταν τους ανθρώπους∙ καλά έκαμαν, ο Θεός συγχωρήση τους∙ αμή το περισσότερον ήτον δια την πλεονεξίαν τους και δια το μπεκριλίκιν τους……………..Απέθανεν και ο πάπα Γεώργης του Κυριαζή, ως λη’ χρονών άνθρωπος, με το να σέβη να θάφτη τους νεκρούς εχτύπησέ τον η πανούκλα και απέθανεν. Αμή εις την ακολουθίαν του ή την λειτουργίαν δεν είχεν ευλάβειαν και αν απ’ αυτό υστέρησε ο Θεός την ζωή του. Και ήτον λαίμαργος και λίξουρος».
Στον Πόρο το 1837 είχαν την πεποίθηση, ότι οι μόρτηδες διαδίδουν επίτηδες την πανώλη. Ο Ηπίτης αναφέρει ότι, πριν την έλευσή του στο νησί, οι μόρτηδες κυκλοφορούσαν σχεδόν ελεύθεροι «μολύνοντες πολλούς, ή αμέσως εγγίζοντές τους, ή ρίπτοντες εις τους δρόμους μανδύλια καινούρια και άλλα πράγματα, τα οποία δεν είναι σχεδόν δυνατόν να μη σηκώση παιδίον ή πτωχός όταν τα εύρη. Δια να σηκωθή λοιπόν εκ μέσου παν μέσον της μεταδόσεως του μολύσματος και δια να κυττάζωνται και οι πάσχοντες καλήτερα, μετέφερεν ο Ηπίτης όλους τους απολοίμους εις το Κάστρον, διορίζων εκεί και μίαν ενωμοτίαν χωροφυλάκων να τους φυλάττη και να προσέχη παν βήμα αυτών».
Η πρώτη επιβεβαιωμένη αναφορά της λέξης μόρτης στην ελληνική γλώσσα είναι στις «Εφημερίδες» του Παναγιώτη Κοδρικά (δηλαδή στο ημερολόγιό του).
Γράφει ότι σε ένα ταξίδι του το 1789, ασθένησε η παραδουλεύτρα του η Φλωρού. Αυτή στην αρχή προσπάθησε να το κρύψει, αλλά στο τέλος ανήγγειλε ότι είχε και «το σπυρί εις το μηρί».
Ευρισκόμενος τότε στο Μαρούσι, διηγείται ο Κοδρικάς:
« Ενώ η δουλεύτρα, προϊούσα επί τα κρείττω……
……αμυδράν έχων ελπίδα του ότι ενδέχεται να μην έχει η δουλεύτρα πανούκλαν, δεν ημπορούσα να καταπείσω την καρδίαν μου να στέρξει το να την πάρουν άνθρωποι οι οποίοι εδύναντο και αμόλυντον ούσαν να την μολύνουν, και ζώσαν να την θανατώσουν. Όθεν έδιωξα τους μόρτηδες……
……. Όλος ο κάμπος ήτον διεσπαρμένος από παράκες, αι οποίαι υπέκρυπτον την εσχάτην αθλιότητα ενός πλήθους πεινασμένου, διψασμένου και ασθενούντος. Ασθενείς εγκαταλελειμμένοι, νεκροί άταφοι, νήπια κλαίοντα και βοώντα, μητέραι ολοφυρόμεναι, πατέρες θρηνούντες, παρέστηναν μίαν σκηνήν την πλέον τραγική και φρικώδη». ».
Οι παράγκες αυτές στον κάμπο ήταν πρόχειρα καταλύματα για τους αρρώστους, περιγραφές των οποίων υπάρχουν σε πολλές πηγές. Στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη και αλλού, τα καταλύματα αυτά, που πήραν σιγά – σιγά πιο μόνιμη μορφή, τα έλεγαν μορτάκια, και από κει πήρε την ονομασία της και η γνωστή συνοικία της Σμύρνης, τα Μορτάκια.
.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΣΥΝΤΑΚΤΗ: Χρήσιμες πληροφορίες συνέλεξα από σχετικό άρθρο του Spiridione (Ιστ: Ν. Σαραντάκου)
Παντελής Δ. Γερασίμου
