Τα ελληνιστικά βασίλεια της Μ. Ασίας

Γράφει η Ευαγγελία Δημοπούλου,

Ιστορικός - Αρχαιολόγος

Η αυτοκρατορία που δημιουργήθηκε από τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου, αν και εφήμερη, διαμόρφωσε νέα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά δεδομένα για τον Ελληνισμό. Μετά τον αιφνίδιο θάνατο του δημιουργού της, κατακερματίστηκε σε μικρότερα βασίλεια λόγω των συνεχών συγκρούσεων των διαδόχων. Τα ελληνιστικά βασίλεια κυβερνήθηκαν από δυναστείες που ίδρυσαν οι στρατηγοί του Μ. Αλεξάνδρου. Έτσι παγιώθηκε ένα νέο πολιτικό σύστημα, η απόλυτη μοναρχία, ενώ παράλληλα το κέντρο βάρους μετατοπίστηκε από την κυρίως Ελλάδα στις μεγαλουπόλεις της Ανατολής.

Το Βασίλειο του Πόντου αλλιώς γνωστό και ως Ποντιακή Αυτοκρατορία ήταν ελληνιστικό κράτος, που σχετίζεται πιθανώς απευθείας με τον Δαρείο Α΄. Ιδρύθηκε από τον Μιθριδάτη Α΄ του Πόντου περί το 281 π.Χ. και διήρκεσε έως την κατάκτησή του από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία το 62 μ.Χ.. Το βασίλειο έφτασε στη μεγαλύτερη ακμή του υπό τον Μιθριδάτη ΣΤ΄, που κυρίευσε την Κολχίδα, την Καππαδοκία, τη Βιθυνία, τις ελληνικές αποικίες της Ταυρικής χερσονήσου και για σύντομο διάστημα τη ρωμαϊκή επαρχία της Ασίας.

Αξίζει να σημειωθεί πως ο Μιθριδάτης ΣΤ'  συνδέεται και με τον όρο μιθριδατισμός. Μιθριδατισμός αποκαλείται η πρακτική της αυτοπροστασίας από τη δράση ενός δηλητηρίου μέσω της σταδιακής αυτοχορήγησης σε μη θανατηφόρες δόσεις. Ο Μιθριδάτης  ΣΤ', ο οποίος εξαιτίας του μεγάλου φόβου του μήπως τον δηλητηριάσουν χορηγούσε στον εαυτό του βαθμιαία αυξανόμενες μη θανατηφόρες δόσεις δηλητηρίου, ώστε να αναπτύξει τελικά ανοσία.

Μετά από μακρύ αγώνα με την Ρώμη στους τρεις Μιθριδατικούς πολέμους, το Βασίλειο του Πόντου ηττήθηκε και τμήμα του ενσωματώθηκε στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία ως επαρχία Βιθυνίας και Πόντου ενώ το ανατολικό μισό επιβίωσε ως βασίλειο-πελάτης των Ρωμαίων μέχρι την προσάρτησή του από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Νέρωνα το 62 μ.Χ.

Άλλο ένα σημαντικό ελληνιστικό βασίλειο της Μ. Ασίας ήταν αυτό της Περγάμου με ιδρυτή της δυναστείας τον Φιλέταιρο, αξιωματικός του βασιλιά της Θράκης Λυσίμαχου, ο οποίος τον διόρισε φρούραρχο της Περγάμου και φύλακα του θησαυρού της που ανερχόταν σε εννέα χιλιάδες τάλαντα. Μετά τους εμφύλιους αγώνες των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και την ήττα του και τον θάνατό του στο πεδίο της μάχης του Λυσίμαχου από τον Σέλευκο ο Φιλέταιρος δήλωσε υποταγή στο νικητή και ανταμείφθηκε με ένα βαθμό αυτονομίας.

Η αυτονομία αυτή έγινε μεγαλύτερη μετά τον θάνατο του Σέλευκου (280 π.Χ.), οπότε ο Φιλέταιρος μεγάλωσε την επικράτειά του, αποσπάστηκε δηλαδή ουσιαστικά από τους Σελευκίδες και συνήψε στενότερες σχέσεις με τους Πτολεμαίους. Τον Φιλέταιρο διαδέχτηκε το 263 ο ανηψιός του Ευμένης Α΄, που τον επόμενο χρόνο νίκησε κοντά στις Σάρδεις τις δυνάμεις του Σελευκίδη Αντίοχου Α΄. Με τη νίκη αυτή η Πέργαμος ανεξαρτητοποιήθηκε πλήρως. Δείγμα της ανεξαρτησίας αυτής ήταν η κοπή νομισμάτων από τον Ευμένη με την μορφή του προκατόχου του Φιλέταιρου.

Τον Ευμένη Α΄ διαδέχτηκε ο ανηψιός του  Άτταλος Α΄ ο Σωτήρ (241-197). Αρνήθηκε να συνεχίσει την καταβολή χρηματικών ποσών στους Γαλάτες της Μικράς Ασίας, θεωρώντας ότι επρόκειτο ουσιαστικά για φόρο υποτελείας και πέτυχε τελικά αποφασιστική νίκη εναντίον τους κοντά στις πηγές του Κάικου ποταμού. Η νίκη αυτή έδωσε στον Άτταλο την προσωνυμία Σωτήρ και την ευκαιρία ν’ ανυψώσει το κράτος του σε τάξη βασιλείου.

Ακολούθησαν συγκρούσεις με του Σελευκίδες μέχρι το 214 περίπου, με καταλήψεις και ανακαταλήψεις μικρασιατικών εδαφών, χωρίς αποφασιστική έκβαση. Μεγαλύτερο κίνδυνο για το βασίλειο του Άτταλου αποτελούσαν τα μεγαλεπήβολα σχέδια του Φίλιππου Ε΄ της Μακεδονίας, ο οποίος προσπαθούσε να επεκταθεί προς κάθε κατεύθυνση.

Στην εναντίον του Φιλίππου συμμαχία, στην οποία πρωτοστατούσε η Αιτωλική Συμπολιτεία, συμμετείχε και ο Άτταλος αλλά -γεγονός που είχε τελικά μοιραίες συνέπειες για την Ελλάδα και τον ελληνιστικό κόσμο- και οι Ρωμαίοι. Το υπόλοιπο της βασιλείας του Άτταλου αναλώθηκε σε πολέμους κατά του Φιλίππου.

Ο γιος και διάδοχός του Ευμένης Β΄ (197-159) οδήγησε την Πέργαμο στο απόγειο της δύναμής της και της πολιτιστικής της ακτινοβολίας. Συνέχισε την πολιτική συνεργασίας με την Ρώμη, νίκησε με την βοήθειά της τον Αντίοχο Γ΄ στην Μαγνησία το 190, και πήρε ως ανταμοιβή την Θρακική Χερσόνησο και τμήματα της επικρατείας των Σελευκιδών.

Είχε συνεχείς προστριβές με τα γειτονικά βασίλεια της Βιθυνίας και του Πόντου και συμμετείχε στον Γ΄ Μακεδονικό πόλεμο (171-168), ως σύμμαχος των Ρωμαίων εναντίον του Περσέα της Μακεδονίας. Περί το τέλος του πολέμου (που είχε σαν συνέπεια την κατάλυση του βασιλείου της Μακεδονίας) επαφές που είχε ο Ευμένης με τον Περσέα γέννησαν τις υποψίες των Ρωμαίων, χωρίς όμως συνέπειες για το κράτος της Περγάμου.

Ο αδελφός και διάδοχός του Ευμένη, Άτταλος Β΄ ο Φιλάδελφος (159-138) έμεινε σταθερά προσηλωμένος στην πολιτική φιλίας με την Ρώμη, η οποία τον υποστήριξε στους μακροχρόνιους αγώνες του κατά της Βιθυνίας, του Πόντου και των Σελευκιδών.

Διάδοχός του και τελευταίος βασιλιάς της Περγάμου ήταν ο Άτταλος Γ΄ ο Φιλομήτωρ-Ευεργέτης (138-133), γιος του Ευμένη Β΄. Λέγεται ότι ήταν βίαιος και τυραννικός, μολονότι είχε πολιτισμικά και επιστημονικά ενδιαφέροντα. Δεν αναφέρεται τίποτα το αξιόλογο κατά την διάρκεια της βασιλείας του, παρά μόνο η τελευταία του πράξη : με την διαθήκη του όριζε την Ρώμη κληρονόμο του κράτους της Περγάμου.

Μετά τον θάνατο του Άτταλου Γ΄ ο Αριστόνικος, νόθος γιος του Ευμένη Β΄, διεκδίκησε τον θρόνο και ηγήθηκε επανάστασης των φτωχότερων τάξεων του βασιλείου. Απασχόλησε τους Ρωμαίους μέχρι το 128 π.Χ. οπότε νικήθηκε και θανατώθηκε. Έτσι, από το 2ο αι. π.Χ. όμως άρχισε η βαθμιαία επέκταση των Ρωμαίων στον ελληνικό κόσμο και στην Ανατολή.

Η Πέργαμος, η πρωτεύουσα του κράτους των Ατταλιδών. Το μικρό ελληνιστικό βασίλειο της Περγάμου ιδρύθηκε (293 π.Χ.) μετά από τα άλλα μεγάλα βασίλεια. Η πόλη ήταν οικοδομημένη σε τρεις εξώστες και διακοσμημένη με λαμπρά μνημεία μεταξύ των οποίων και ο βωμός του Διός.

Βιβλιογραφία

Aperghis G.G., The Seleukid Royal Economy. The Finances and Financial Administration of the Seleukid Empire, Cambridge 2004.

F.W. Walbank. 1999. Ο ελληνιστικός κόσμος. Μετάφρ. Τ. Δαρβέρης. Επιμ. Λ. Μανωλόπουλος & Π. Νίγδελης. Θεσσαλονίκη: Βάνιας.

 H. Gehrke. 2000. Ιστορία του ελληνιστικού κόσμου. Μετάφρ. Ά. Χανιώτης. Αθήνα: ΜΙΕΤ.

G. Shipley. 2012. Ο ελληνικός κόσμος μετά τον Αλέξανδρο. Μετάφρ. Μ. Ζαχαριάδου. Αθήνα: ΜΙΕΤ.