Κοινωνική Εργασία και κοινωνικοί/ές λειτουργοί: στην πρώτη γραμμή της ανταπόκρισης στην ανθρώπινη δυστυχία (και όχι μόνο)

Δημητρίου Κ. Βάντση (MPhil)

Κοινωνικού λειτουργού - Πολιτικού επιστήμονα

Πρόεδρου ΠΣ του Περιφερειακού Τμήματος ΣΚΛΕ Στερεάς Ελλάδας

Στο φετινό εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας της Κοινωνικής Εργασίας, με φετινό παγκόσμιο μήνυμα Buen Vivir : Από το ζην στο ευ ζην : το κοινό μας μέλλον σε μια μετασχηματιστική αλλαγή, σκεφτήκαμε ότι θα ήταν προτιμότερο να εστιάσουμε στη μεγαλύτερη ορατότητα του επαγγέλματος, του ρόλου, των δυσκολιών του και των προβλημάτων στην ολοκληρωμένη απόκριση στις ανάγκες των εξυπηρετούμενών μας.

Συνήθως οι κοινωνικοί/ές λειτουργοί αντιμετωπίζονται από το γενικό πληθυσμό και τα περισσότερα ΜΜΕ ως αποκλειστικά εργαζόμενες σε φορείς και υπηρεσίες παιδικής προστασίας και το έργο τους αναφέρεται είτε με κριτική διάθεση (“τι κάνουν οι κοινωνικές υπηρεσίες; γιατί δεν το προέβλεψαν οι κοινωνικές υπηρεσίες΄”) είτε -ας μου επιτραπεί η έκφραση- πυροσβεστικά (“τι θα κάνουν οι κοινωνικές υπηρεσίες;”), είτε “εναλλακτικά” με τον όρο “ψυχολόγοι” (διαφορετικό επάγγελμα που κινείται σε παρεμφερείς χώρους με τις κοινωνικές λειτουργούς αλλά με άλλες ειδικότερες στοχεύσεις, αλλά επίσης με μεγάλη σημασία και χρησιμότητα στην ικανοποίηση αναγκών και αντιμετώπιση ανθρώπινων προβλημάτων).

Ας μιλήσουμε, λοιπόν, για την Κοινωνική Εργασία και το ρόλο του/της κοινωνικού/ής λειτουργού.

Αν θέλουμε ένα γενικό ορισμό της Κοινωνικής Εργασίας θα λέγαμε ότι αυτή αποτελεί ένα εφαρμοσμένο επάγγελμα και ακαδημαϊκό πεδίο με κύριους σκοπούς την κοινωνική αλλαγή, την ανάπτυξη, την ενδυνάμωση και απελευθέρωση των εξυπηρετούμενων και -τελικά- την προσωπική και κοινωνική ευημερία.

Από τον παραπάνω ορισμό και μόνο γίνεται σαφές ότι οι κοινωνικές/οί λειτουργοί καλούνται και βρίσκονται στην πρώτη γραμμή αντιμετώπισης των προβλημάτων και κάλυψης αναγκών των ανθρώπων που απευθύνονται σε αυτές/ούς. Εκτός αυτού, όμως, αποτελούν απαραίτητες/ους επαγγελματίες στο χώρο του σχεδιασμού, της εφαρμογής και της αξιολόγησης γενικότερων πολιτικών και συγκεκριμένων μέτρων κοινωνικής πολιτικής σε ένα πολύ μεγάλο φάσμα ανθρώπινης δραστηριότητας. Μπορεί να πει κανείς ότι η απουσία τους ουσιαστικά και πρακτικά ακυρώνει κάθε προσπάθεια παροχής υπηρεσιών που θα συντελούν στη βελτίωση της καθημερινότητας μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού σε τοπικό και εθνικό επίπεδο.

Προσπαθώντας να αναδείξουμε το τεράστιο εύρος αντικειμένου των κοινωνικών λειτουργών διατρέχουμε τον κίνδυνο να λησμονήσουμε κάποιους τομείς επαγγελματικής ενασχόλησης των επαγγελματιών αυτών. Έτσι, θα προχωρήσουμε με μεγάλη επιφύλαξη στην παρουσίαση των φορέων και τομέων στους οποίους οι κοινωνικές/οί λειτουργοί καλούνται να παρέχουν την εμπειρία, τις γνώσεις και τις υπηρεσίες τους σε μια πλειάδα ατόμων που προσέρχονται στις διάφορες οργανώσεις ή κατευθύνονται σε αυτές μέσα από επαγγελματικές παραπομπές.

Έτσι, οι κοινωνικοί/ές λειτουργοί εργάζονται:

* Σε υπηρεσίες παιδικής προστασίας (κυρίως κλειστές δομές παιδικής προστασίας)

*   Στην Εκπαίδευση και την Ειδική Αγωγή (σχολικές κοινωνικές υπηρεσίες)

*   Σε Φορείς Υγείας (πρωτοβάθμιας, δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας)

*   Σε Φορείς για ηλικιωμένους (Κέντρα Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων, Μονάδες Φροντίδας Ηλικιωμένων)

*   Σε Δήμους (δημοτικές κοινωνικές υπηρεσίες, Δομές Αστέγων, Κέντρα Κοινότητας, Κέντρα Διημέρευσης και Ημερήσιας Φροντίδας για άτομα με αναπηρία, προγράμματα Βοήθειας στο Σπίτι, Δομές παροχής βασικών αγαθών [κοινωνικά φαρμακεία, κοινωνικά παντοπωλεία, δομές παροχής συσσιτίου] , Ομάδες Προστασίας Ανηλίκων -όπου λειτουργούν)

*   Στις Διευθύνσεις Κοινωνικής Πρόνοιας των Περιφερειακών Ενοτήτων της χώρας (παλιές Διευθύνσεις Κοινωνικής Πρόνοιας με σημαντική εστίαση -μεταξύ άλλων- στην τεκνοθεσία και την αναδοχή)

*   Σε φορείς Ψυχικής Υγείας (κλειστές δομές, ψυχιατρικά νοσοκομεία, ανοιχτές δομές εντός και εκτός νοσηλευτικών ιδρυμάτων, προγράμματα παροχής κοινοτικής ψυχιατρικής φροντίδας, κινητές μονάδες ψυχικής υγείας)

*   Στο χώρο της Δικαιοσύνης (Υπηρεσίες Επιμελητών Κοινωνικής Αρωγής και Υπηρεσίες Επιμελητών Ανηλίκων στις έδρες αρκετών -όχι όλων- πρωτοδικείων της χώρας)

*   Σε δημόσιους και ιδιωτικούς μη-κερδοσκοπικούς φορείς που ασχολούνται με μετακινούμενους πληθυσμούς (δομές φιλοξενίας ασυνόδευτων ανηλίκων, κοινωνικές υπηρεσίες που αφορούν άτομα που μετακινούνται βίαια από τη χώρα προέλευσης και καταλήγουν -προσωρινά ή μόνιμα- στην Ελλάδα) 

*   Στο χώρο της Εργασίας (προώθηση στην απασχόληση ειδικών κοινωνικών ομάδων όπως τα άτομα με αναπηρία, αποφυλακισμένων, απεξαρτημένων από ουσίες, κ.α., βελτίωση των πιθανοτήτων εύρεσης και διατήρησης θέσεων εργασίας από τα άτομα αυτών των πληθυσμιακών ομάδων)

*   Στα Σωφρονιστικά Καταστήματα για ενήλικες και ανήλικους (στα 35 Σωφρονιστικά Καταστήματα σε όλη τη χώρα τόσο για τους περίπου 11.000 κρατούμενους/ες όσο και για το φυλακτικό προσωπικό)

*    Στις Ένοπλες Δυνάμεις (συνήθως συνδεδεμένες με νοσηλευτικές μονάδες των ενόπλων δυνάμεων, αλλά και σε στρατόπεδα)

*   Σε φορείς απεξάρτησης από ουσίες (και όχι μόνο) (σε φορείς που λειτουργούν διάφορα αυτόνομα και συνεργατικά προγράμματα για την απεξάρτηση από ουσίες, προγράμματα υποκατάστασης, συμβουλευτική, κ.λπ.)

*   Σε φορείς για άτομα με αναπηρία (ανοιχτές και κλειστές μονάδες για άτομα με αναπηρία, Στέγες Υποστηριζόμενης Διαβίωσης)

*   Σε δομές υποστήριξης γυναικών (Συμβουλευτικοί Σταθμοί, Ξενώνες κακοποιημένων γυναικών)

*   Σε φορείς Κοινωνικής Ασφάλισης (ΟΠΕΚΑ που σχετίζεται κυρίως με την επιδοματική πολιτική κάθε μορφής και όχι μόνο)

*   Στο χώρο της πολιτικής προστασίας (Ειδικές ομάδες απόκρισης σε έκτακτες περιπτώσεις, όπως το σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη, σε περιπτώσεις θεομηνιών (σεισμοί, κ.λπ.) χωρίς -δυστυχώς να υπάρχουν οργανωμένες ομάδες στο χώρο).

Μόνο αυτή η αναφορά στους φορείς που απασχολούν επαγγελματίες κοινωνικές/ούς λειτουργούς δίνει μια εικόνα της ευρύτητας του αντικειμένου και των πληθυσμών που μπορούν να τους προσεγγίσουν για να καλύψουν ανάγκες τους ή/και να αντιμετωπίσουν προβλήματα που εμφανίζονται μπροστά τους.

Εκτός από ένα μεγάλο όγκο διοικητικών και γραφειοκρατικών υποχρεώσεων με τις οποίες είναι επιφορτισμένες οι κοινωνικές λειτουργοί (ενίοτε και εκτός αρμοδιοτήτων τους), οι παρεμβάσεις τους σε ατομικό, ομαδικό ή κοινοτικό επίπεδο σκοπό έχουν την επίτευξη ενός ευρύτερου σκοπού που ορίζεται ως “ευ ζην” και ως στόχους την ικανοποίηση αναγκών, την καλυτέρευση της ποιότητας ζωής τόσο αυτών που προσέρχονται στις κοινωνικές υπηρεσίες, όσο και του γενικού πληθυσμού.

Αξιοποιώντας ένα πολύ ευρύ, στιβαρό και ποικίλο υπόβαθρο ακαδημαϊκών γνώσεων, μεθόδων και τεχνικών οι κοινωνικές/οί λειτουργοί καλούνται να βοηθήσουν όλες και όλους που απευθύνονται σε αυτές να λύσουν προβλήματα, να βελτιώσουν ενδοοικογενειακές σχέσεις και σχέσεις με το ευρύτερο περιβάλλον, να ενδυναμωθούν στις προσπάθειές τους να καλύψουν ανάγκες τους, να καταφέρουν να αντιμετωπίσουν προβλήματα και δυσκολίες, να φτάσουν ένα επιθυμητό επίπεδο καθημερινής ζωής και να απολαύσουν όλα τα αγαθά που πρέπει να είναι διαθέσιμα σε όλους και να πραγματώσουν τους ρόλους που καλούνται να παίξουν.

Προφανώς όσα γράφονται παραπάνω δεν είναι εύκολα ούτε μπορούν να πραγματοποιηθούν γρήγορα σε μια κοινωνία που επιβραβεύει την ταχύτητα την άμεσα ικανοποίηση και την ελάχιστη προσπάθεια. Απαιτείται συντονισμένη και οργανωμένη δουλειά από τα άτομα, τους φορείς και τους επαγγελματίες, εθνικά και τοπικά σχέδια παρέμβασης σε πλήθος τομέων της ανθρώπινης ζωής και δραστηριότητας, προσωπικό, πόροι, αξιολόγηση.

Δυστυχώς στην Ελλάδα του 21ου αιώνα, οι υπηρεσίες που έχουν επιφορτιστεί με την άσκηση της κοινωνικής πολιτικής σε κάθε επίπεδο μαστίζονται από υποστελέχωση ή/και από απουσία επαγγελματικών στελεχών. Σε άλλες περιπτώσεις οι επαγγελματίες κοινωνικές/οί λειτουργοί εργάζονται με συμβάσεις περιορισμένου χρόνου, κάτι που -πρωτίστως- επηρεάζει τη συνέχεια, συνέπεια και το βάθος του προσφερόμενου έργου, διαταράσσει σχέσεις εξυπηρετούμενων-κοινωνικών λειτουργών και μερικές φορές δυναμιτίζει τις προσπάθειες των μελών αυτής της σχέσης (εξυπηρετούμενος-κοινωνικός/ή λειτουργός) να δομήσουν μια σχέση που θα οδηγήσει στην επίτευξη των στόχων που από κοινού τίθενται.

Όλα τα παραπάνω επιδεινώνονται από άλλες δομικές δυσκολίες όπως ο διαχωρισμός των κοινωνικών λειτουργών σε Πανεπιστημιακής (ΠΕ) και Τεχνολογικής Εκπαίδευσης (ΤΕ), την απουσία εποπτείας επαγγελματιών, την απουσία οργανωμένης απόκρισης σε περιπτώσεις επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout), η απουσία επιδομάτων επικίνδυνης και ανθυγιεινής εργασίας σε χώρους που κάτι τέτοιο κρίνεται απαραίτητο, η μεγάλη αναλογία κοινωνικού/ής λειτουργού προς γενικό πληθυσμό (1 για 40.000) και προς εξυπηρετούμενους (1 για 400) κατά μέσο όρο, η απουσία διεπιστημονικής συνεργασίας, η μη κάλυψη τουλάχιστον των οργανικών θέσεων που προβλέπονται σε πάρα πολλές περιπτώσεις. Άλλες δυσκολίες μπορεί να περιλαμβάνουν άγνοια ή ασάφεια του ρόλου και του αντικειμένου των επαγγελματιών από προϊσταμένους και άτομα σε θέσεις εξουσίας. Δεν είναι περίεργο να ταυτίζονται οι κοινωνικές/οί λειτουργοί με τους κοινωνιολόγους ή/και τους ψυχολόγους που αποτελούν δυο τελείως διαφορετικές επιστημονικές ειδικότητες με σαφώς διαφοροποιημένους ορισμούς και σκοπούς παρά τα όποια κοινά σημεία που έχουν.

Διαβάζοντας κάποιος όσα περιγράφονται παραπάνω ίσως απογοητευτεί και του δημιουργηθεί ένα αίσθημα παραίτησης ή ανημποριάς και ανικανότητας. Δεν είναι έτσι όμως. Τόσο ατομικά όσο και μέσα από τις δράσεις, παρεμβάσεις του Συνδέσμου Κοινωνικών Λειτουργών Ελλάδας (ΝΠΔΔ) σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, καταβάλλεται συστηματική, επίμονη, επίπονη, ασταμάτητη και μόνιμη προσπάθεια σε όλα τα επίπεδα να ξεπεραστούν δομικές δυσλειτουργίες του συστήματος παροχής υπηρεσιών κοινωνική πρόνοιας και άσκησης κοινωνικής πολιτικής, την κατάρτιση και ενίσχυση του ρόλου των επαγγελματιών κοινωνικών λειτουργών σε διάφορα επιστημονικά αντικείμενα και ειδικευμένους χώρους άσκησης του επαγγέλματος με απώτερο στόχο τη βέλτιστη παροχή υπηρεσιών σε ανθρώπου που τις χρειάζονται για να πετύχουν μια πολύ καλύτερη ζωή.