Μουσειο…λόγος: Η «ζωντανή» ιστορία!

Γράφει η Ηλιάνα Ζιώγα

Μουσειολόγος - Επιμελήτρια Εκθέσεων

Υπ. Διδάκτωρ Μουσειολογίας & Επικοινωνίας της Επιστήμης

Η Παγκόσμια Ημέρα Άρτου εορτάζεται κάθε χρόνο στις 16 Οκτωβρίου με πρωτοβουλία της Διεθνούς Ένωσης Αρτοποιών και Ζαχαροπλαστών (UIB), με κεντρικό σύνθημα «Φτιάξτε ψωμί μόνοι σας ή αγοράστε το από τον φούρνο της γειτονιάς σας». Η μέρα αυτή είναι μια υπέροχη ευκαιρία να αναδείξουμε τη σημασία του ψωμιού στη διατροφή μας και να τιμήσουμε το ρόλο που διαδραματίζει στην ανθρώπινη ιστορία και πολιτισμό. Η διαδικασία της ζύμης και της παρασκευής ζεστού ψωμιού προσφέρει μια αίσθηση ενότητας, ανταλλαγής εμπειριών και μια εξαιρετική ευκαιρία για οικογένειες και φίλους να συναντηθούν. Το ψωμί είναι ένα από τα παλαιότερα τρόφιμα που γνωρίζει η ανθρωπότητα και αποτελεί βασικό στοιχείο της διατροφής πολλών πολιτισμών σε όλο τον κόσμο. 

Το βασικό συστατικό, το αλεύρι, προέρχεται κυρίως από το σιτάρι, αλλά μπορεί να παραχθεί και από άλλα δημητριακά όπως το καλαμπόκι, η σίκαλη, το κριθάρι, το ρύζι κ.ά. Αυτή η ποικιλία σιτηρών επιτρέπει τη δημιουργία διαφόρων τύπων ψωμιού με διαφορετική γεύση και υφή, εξαρτώμενη από τα χαρακτηριστικά του αλευριού. Το ψωμί είναι πλούσιο σε θρεπτικές ουσίες, υδατανθράκων, πρωτεϊνών, φυτικών ινών, βιταμινών και μετάλλων, αποτελώντας μια σημαντική πηγή ενέργειας για τον οργανισμό.

Η ιστορία του ψωμιού είναι ενδιαφέρουσα και μας ταξιδεύει χιλιάδες χρόνια πίσω στο παρελθόν. Οι Σουμέριοι, οι Αιγύπτιοι, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι είχαν ως κεντρικό στοιχείο της διατροφής τους το ψωμί.

Η αρτοποιία έχει εξελιχθεί στη διάρκεια των αιώνων, αναπτύσσοντας νέες τεχνικές και παραδόσεις σε διάφορες κουλτούρες. Η πρώτη εμπορική αρτοποιία και το ψωμί, όπως μας είναι γνωστό σήμερα, έχει υποστεί πολλές αλλαγές και βελτιώσεις στη διαδικασία παραγωγής.

Σύμφωνα με τις αναφορές, η παρασκευή ψωμιού έχει τις ρίζες της βαθιά στους αιώνες και αναδεικνύει τη σημασία που διαδραμάτιζε στην ανθρώπινη ιστορία και κουλτούρα. Μερικά στοιχεία για την ιστορία του ψωμιού είναι συνοπτικά τα παρακάτω: 

• Νεολιθική Εποχή (9.100 π.Χ.): Οι πρώτες ενδείξεις για την παρασκευή ψωμιού σε Νεολιθικά κέντρα στην Ευρώπη χρονολογούνται περίπου πριν από 9.100 χρόνια. Αυτό αποτελεί έναν από τους παλαιότερους τρόπους παρασκευής ψωμιού που γνωρίζουμε.

• Αρχαία Αίγυπτο (περίπου 4000 π.Χ.): Στην Αρχαία Αίγυπτο, υπάρχουν στοιχεία για την παρασκευή ψωμιού μέσω της απεικόνισης και αρχαιολογικών ευρημάτων. Το ψωμί αποτέλεσε σημαντική τροφή στον πολιτισμό των Ουρούκ και των λαών της Μεσοποταμίας.

• Αρχαία Ελλάδα (5ο αιώνα π.Χ.): Στην Αρχαία Ελλάδα, το ψωμί αποτελούσε διαδεδομένη τροφή από παλαιότερα. Σημειώνεται ότι το ελληνικό ψωμί συνήθως ήταν κριθαρένιο, με το ψωμί από σιτάρι να ψήνεται μόνο σε ειδικές περιπτώσεις, όπως τις γιορτές.

• Ελληνιστική Εποχή: Ο Αθήναιος, στο έργο “Δειπνοσοφισταί” της ελληνιστικής εποχής, περιγράφει πολλά είδη ψωμιού, που προσφέρονταν την εποχή εκείνη. Επίσης, οι Έλληνες εφηύραν τον χτιστό ανοιχτό φούρνο.

• Αρχαία Ρώμη: Στην Αρχαία Ρώμη, οργανώθηκαν οι πρώτοι φούρνοι-αρτοποιεία με βιοτεχνική μορφή, και στην Πομπηία έχουν ανακαλυφθεί πολλά αποτεφρωμένα αρχαία αρτοποιεία, που αναδεικνύουν τη σημασία του ψωμιού στον αρχαίο ρωμαϊκό πολιτισμό.

• Μεσαίωνας στην Ευρώπη: Το ψωμί στον Μεσαίωνα δεν ήταν μόνο ένα βασικό είδος τροφής, αλλά αποτελούσε και μέρος του σερβίτσιου. Χρησιμοποιούνταν ως πιάτο, και μετά το γεύμα, μπορούσε να δοθεί σε φτωχούς ή σε ζώα.

• 19ο αιώνα στη Βρετανία: Η Βρετανία παρήγαγε ψωμί από τις αποικίες της και ενθάρρυνε την κατανάλωσή του. Η χρησιμοποίηση ψυγείων συνέβαλε στη διατήρηση και εξάπλωση του ψωμιού.

Η εξέλιξη της αρτοποιίας τον 20ο αιώνα είναι πολύ σημαντική, καθώς αντικατοπτρίζει την εξέλιξη της διατροφικής κουλτούρας, αλλά και την επίδραση της βιομηχανοποίησης στην παραγωγή τροφίμων.

Οι βασικές εξελίξεις στην Ελλάδα περιλαμβάνουν το σπιτικό ψωμί που αποτελούσε  το σημαντικό κομμάτι της διατροφής των Ελλήνων οικογενειών. Η βιοτεχνική αρτοποιία, πολλοί φούρνοι άρχισαν να παράγουν ψωμί για τον ευρύτερο πληθυσμό, ενισχύοντας την διαθεσιμότητα του ψωμιού στην αγορά και στην αντιμετώπιση της αυξανόμενης ζήτησης.

Αργότερα, όπως συνέβη σε παγκόσμιο επίπεδο, η βιομηχανική παραγωγή ψωμιού αυξήθηκε σημαντικά και σηματοδότησε τη μαζική παραγωγή με τη χρήση της βιομηχανικής τεχνολογίας, επιτρέποντας τη διάθεση προϊόντων ψωμιού σε μεγάλη κλίμακα.

Στον αιώνα που διανύουμε, το ψωμί παρασκευάζεται σε ποικίλους τύπους σε όλο τον κόσμο, σε διαφορετικές παραδόσεις, συνταγές και τεχνολογίες δημιουργώντας μια εκπληκτική ποικιλία ψωμιών. Η ποικιλία των τύπων ψωμιού αποτυπώνει τις διαφορετικές παραδόσεις, γεύσεις και ανάγκες των καταναλωτών σε διάφορα μέρη του κόσμου. Είναι ενδιαφέρον να γνωρίσουμε αυτήν την ποικιλία και να διατηρούμε την ιστορική σημασία του ψωμιού ως βασικού αγαθού και στοιχείου του πολιτισμού.

Στην περιοχή μας, έχουμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε την ιστορία του ψωμιού στο Μουσείο Άρτου στην Αμφίκλεια, το οποίο παρουσιάζει ως κεντρικό θέμα τον άρτο και τις δραστηριότητες που αναπτύχθηκαν στην περιοχή. Στη μόνιμη έκθεση αναφέρεται στον κύκλο του ψωμιού από τον σπόρο στο αλεύρι, καλλιέργεια, συλλογή, παραγωγή, μέτρημα, μεταφορά, αλεστική. Η επόμενη ενότητα αναφέρεται στον κύκλο του ψωμιού από το αλεύρι στο ψωμί, προετοιμασία, παρασκευή, πλάσιμο, διάκοσμος, ψήσιμο. Παράλληλα, η έκθεση συμπληρώνεται με δύο ενότητες, το ψωμί στον κύκλο του ανθρώπου (γέννηση, γάμος, θάνατος) και το ψωμί στον κύκλο του χρόνου (Χριστούγεννα, Πάσχα, Θερισμός κ.α.).  

Στη Λαμία έχω την τιμή και τη χαρά να σας παρουσιάσω, το εμβληματικό και παλιότερο αρτοποιείο της πόλης μας που κρατά ζωντανή την ιστορία και τη μνήμη μας, είναι ο φούρνος «Ζιώγας». Η δραστηριότητα του ξεκινά από το 1876 και συνδέεται με τη νεότερη ιστορία της αρτοποιίας και την παλιά Λαμία, αφήνοντας ένα σημαντικό αποτύπωμα στην τοπική κοινωνία.

Αξίζει να αναφερθεί, ένα απόσπασμα της ιστορίας της οικογένειας, που σχετίζεται με ένα σπουδαίο ιστορικό γεγονός για τον τόπο μας και θα εορταστεί σε λίγες μέρες, η απελευθέρωση της πόλης μας από τους Γερμανούς.

Ο Νίκος Ζιώγας αρτοποιός και απόγονος της οικογένειας αναφέρει «Στις 18 Απριλίου 1941, κατά τον βομβαρδισμό της πόλης από τη γερμανική πολεμική αεροπορία, ο φούρνος υπέστη σημαντικές φθορές στη  στέγη του, η οποία καταστράφηκε ολοσχερώς. Κατά την διάρκεια της Κατοχής επιτάχθηκε από τους Γερμανούς. Τα αδέρφια Βάγιας και Ηλίας Ζιώγας υποχρεώθηκαν διά της βίας να παράγουν ψωμί για τις ανάγκες των γερμανικών και ιταλικών στρατευμάτων κατοχής.

Παράλληλα, με κίνδυνο ζωής, η οικογένεια Ζιώγα τροφοδοτούσε μυστικά με ψωμί τους υποσιτισμένους κατοίκους της Λαμίας. Μετά την απελευθέρωση της Λαμίας από τους Γερμανούς, στις 18 Οκτωβρίου 1944, τα δύο αδέλφια ανασυγκρότησαν τον φούρνο με πρωτοποριακούς ρυθμούς για την εποχή δημιουργώντας προϊόντα με βάση τη σφολιάτα και τη φρυγανιά στη γνωστή παραδοσιακή μορφή της».

Η Παγκόσμια Ημέρα Άρτου λοιπόν, είναι μια ευκαιρία να ενημερωθούμε για την ιστορία του ψωμιού, τα μουσεία μας, τα παλιά αρτοποιεία και καταστήματα, τα ζητήματα της αειφορίας και του πολιτισμού.

Ας γνωρίσουμε καλύτερα αυτό το βασικό αγαθό και ας απολαύσουμε τη δημιουργικότητα, την αφήγηση και τη γευστική απόλαυση που προσφέρει!