Ξαναδιαβάζοντας τον Θουκυδίδη με τη ματιά του Φρόυντ

Γράφει η Δρ. Έφη Παπαευθυμίου

Αρχαιολόγος - Μουσειολόγος

Ο 20ός αιώνας έχει χαρακτηριστεί δικαιολογημένα αιώνας της Ψυχανάλυσης, καθώς αυτήν την εποχή ο Αυστριακός νευρολόγος και ψυχίατρος Σίγκμουντ Φρόυντ εισηγείται τη θεωρία της Ψυχανάλυσης που επηρέασε όχι μόνον την Επιστήμη, αλλά επίσης την Τέχνη, τη Φιλοσοφία, τον καθημερινό λόγο. Όταν μιλάμε για «απωθημένα», για «κόμπλεξ», για «συνειρμούς» ή το «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα», ουσιαστικά έχουμε εισαγάγει στο καθημερινό μας λεξιλόγιο, όρους της Φροϋδικής θεωρίας.

Το Ψυχώ του Άλφρεντ Χίτσκοκ, η παρανοϊκο-κριτική μέθοδος του Σαλβαντόρ Νταλί, οι σουρρεαλιστές λογοτέχνες, όπως ο Αντρέ Μπρετόν, αλλά και η ποίηση του Ανδρέα Εμπειρίκου ή η ζωγραφική του Νίκου Εγγονόπουλου, αποτελούν ενδεικτικές μόνο αναφορές της επίδρασης της Ψυχανάλυσης, σε κάθε σφαίρα της πνευματικής δημιουργίας.

Η Φροϋδική θεωρία επιχείρησε να χαρτογραφήσει τον ανθρώπινο ψυχισμό και διέγνωσε μέσα από την παρατήρηση και την κλινική εμπειρία, ότι ο άνθρωπος πέρα από το συνειδητό του Εγώ, έχει στον ψυχισμό του ένα μεγάλο και δυναμικό ασυνείδητο κομμάτι, στο οποίο υπάρχουν τα ένστικτα, οι επιθυμίες, τα κίνητρα τα οποία καθορίζουν τη συμπεριφορά του στην καθημερινή ζωή, συχνά χωρίς το άτομο να έχει συνείδηση αυτών των ενδοψυχικών διεργασιών -ή τουλάχιστον όχι του εύρους τους- και πώς αυτές το οδηγούν στις διάφορες ενέργειες, αποφάσεις και τρόπους να ζει, να σχετίζεται, να αντιλαμβάνεται τον κόσμο.

Στον ανθρώπινο ψυχισμό εγγράφονται επίσης από τα πρώτα χρόνια της ζωής, ηθικές επιταγές και απαγορεύσεις, τα «πρέπει» και «δεν πρέπει» της κοινωνίας μέσα στην οποία ζει και αναπτύσσεται, ώστε αρμονικά να εντάσσεται και να ικανοποιεί τις φυσικές και ψυχοπνευματικές του ανάγκες, αποδεχόμενο τον ισχύοντα ηθικό κώδικα. Δύο μεγάλες δυνάμεις αναδύονται από το ασυνείδητο, οι ενορμήσεις ζωής και οι ενορμήσεις θανάτου.

Όταν ο Φρόυντ λέει «ενόρµηση ζωής» ( ή Έρως ) εννοεί οτιδήποτε ενώνει, συνθέτει, συναρμόζει, εμπεριέχει, οργανώνει, διευθετεί ειρηνικά, διατηρεί και αναπαράγει, μετουσιώνει σε δημιουργία. Αντίθετα, η «ενόρµηση θανάτου» (ή Θάνατος) σκοπεύει στις αποσυνδέσεις, αποεπενδύσεις, για παράδειγμα από τις σχέσεις, καταστροφές της ενότητας, διαιρέσεις, αποδομήσεις, αυτοκαταστροφή και ετεροκαταστροφή.

Προσοχή όμως! Το ζητούμενο δεν είναι οι ενορμήσεις ζωής να επιβληθούν και να αφανίσουν τις ενορμήσεις θανάτου, δεν πρόκειται για έναν μανιχαϊστικό αγώνα του τύπου καλό εναντίον κακού, μέχρις εξουδετερώσεως του ενός ή του άλλου, αλλά για μια αναγκαία συνύπαρξη των ενορμήσεων και των δύο τύπων, για τον σκοπό της επίτευξης μιας εξισορροπημένης ψυχικής λειτουργίας.

Η ενόρμηση θανάτου έχει και μη θανατερές εγγραφές στην ψυχική ζωή του ανθρώπου, εφόσον διαχωρίζει και διαφοροποιεί επίσης παράγοντες αποδιοργάνωσης του Εγώ, όπως το ανεξέλεγκτο πάθος ή η προσκόλληση σε κάτι που δεν εξελίσσει ψυχικά τον άνθρωπο.

Η απόμειξη, δηλαδή ο διαχωρισμός των ενορμήσεων, είναι η αιτία των πάσης φύσεως παθολογικών συνεπειών.

Είναι εντυπωσιακό ότι 26 σχεδόν αιώνες πριν τον Φρόυντ, ο Εμπεδοκλής, αυτός ο μέγας προσωκρατικός φιλόσοφος από τον Ακράγαντα της Σικελίας, είχε κάνει πρώτος λόγο για τη δράση των δύο δυνάµεων που κινούν τον Κόσµο: τη Φιλότητα (έλξη) και το Νείκος (διαλυτική δράση). Το μυστικό της επιτυχίας τόνιζε επίσης ο Εμπεδοκλής βρισκόταν στην μείξη των δυνάμεων, στην αλληλεπίδρασή τους στην ψυχική ζωή του υποκειμένου.

Η δημιουργία και η καταστροφή, είναι απλά επιφαινόμενα διαδικασιών στις οποίες συμμετέχουν και οι δύο αυτές κινητήριες δυνάμεις.

Στη Δημοτική Πινακοθήκη Λαμίας «Αλ. Κοντόπουλος» μέσα στον μήνα Οκτώβριο 2023, παράλληλα με την Έκθεση εικαστικών έργων “Instincts” του Συλλόγου Καλλιτεχνών Εικαστικών Τεχνών Κεντρικής Ελλάδας (ΣΚΕΤΚΕ) και σε δημιουργική συνεργασία μαζί τους, θα πραγματοποιηθεί η παρουσίαση του βιβλίου του Λαμιώτη Ψυχαναλυτή και συγγραφέα, κ. Χάρη Μωρίκη, με τίτλο: «Η καταστροφικότητα στην καρδιά της ανθρώπινης φύσεως».

Το βιβλίο παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, καθώς εξετάζει την Ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου, όπως την παρέδωσε ο Θουκυδίδης, κάτω από τον φακό της Φροϋδικής θεωρίας και ανάλυσης.

Ο συγγραφέας κ. Χάρης Μωρίκης αναλύει τον πόλεμο με ερμηνευτικό εργαλείο την Φροϋδική θεωρία και μας δίνει μια νέα οπτική γωνία που δεν αφορά στις κοινωνικο-πολιτικές και ιδεολογικές συνιστώσες της Ιστορίας, αλλά στις ενδοψυχικές δυνάμεις που έδρασαν στα άτομα και τις συλλογικότητες εκείνης της ιστορικής περιόδου, με την κυριαρχία των καταστροφικών ενορμήσεων.

Το βιβλίο προάγει τον προβληματισμό και δίνει εργαλεία για την αντίληψη και ερμηνεία της σύγχρονης πραγματικότητας, αλλά και της αυτογνωσίας του αναγνώστη, καθώς τον κάνει να στοχαστεί πάνω στα δικά του κίνητρα, τις συμπεριφορές και τις επιθυμίες και να δει την προσωπική του ιστορία επίσης, με πιο διεισδυτική ματιά.