«Οι πρώτοι διωγμοί των Μικρασιατών»

Γράφει η Ευαγγελία Δημοπούλου, 

Ιστορικός - Αρχαιολόγος
 

Στα μέσα του 19^ου αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία προσπάθησε να προωθήσει μια σειρά  συνταγματικών  μεταρρυθμίσεων που είχε ως αποτέλεσμα τη βελτιστοποίηση της ζωής των χριστιανών υπηκόων της και ιδιαίτερα των Ελλήνων.

Οι συνταγματικές αυτές μεταρρυθμίσεις είναι γνωστές με τον όρο Τανζιμάτ (αναδιοργάνωση) και ξεκινούν το 1839. Έτσι, στις 6 Φεβρουαρίου του 1856, στην Κωνσταντινούπολη εκδίδεται από τον Σουλτάνο, Αμπντούλ Μετζίτ Α΄ ένα «Χάττι Χονμαγιούν» (Αυτοκρατορική Γραφή) που επικύρωνε τις παλαιότερες συνταγματικές μεταρρυθμίσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία και ιδιαίτερα τις εξαγγελίες του Γκίούλ Χανε (1839).

Οι μεταρρυθμίσεις αυτές, που έγιναν κάτω από την πίεση των ευρωπαϊκών δυνάμεων την επαύριο του Κριμαϊκού πολέμου, εξασφάλιζαν την ισότητα ανάμεσα στις θρησκευτικές ομάδες της αυτοκρατορίας και, κατά συνέπεια, ενίσχυαν την οικονομική, κοινωνική και πολιτική θέση των χριστιανών, συνεπώς και των Ελλήνων.

Οι μεταρρυθμίσεις αυτές αλλά και οι μεταναστεύσεις από τον κυρίως ελλαδικό χώρο είχαν ως άμεσο αποτέλεσμα την αύξηση και πύκνωση του ελληνικού στοιχείου σε όλη την Οθωμανική αυτοκρατορία. Παράλληλα,  σημειώθηκε οικονομική άνοδος των Ελλήνων, πνευματική άνθηση και αξιόλογη κοινοτική και εκπαιδευτική οργάνωση. Σε περιοχές με πυκνό ελληνικό πληθυσμό ιδρύθηκαν κοινότητες, σύλλογοι, σχολεία και ευαγή ιδρύματα με μεγάλη ακτινοβολία.

Η πρόοδος και η ευημερία των ελληνικών κοινοτήτων δυστυχώς έμελλε να σταματήσει βίαια από την αφύπνιση ακραίων τουρκικών στοιχείων που είχε ως έναυσμα τα τέλη του 19ου αιώνα και ενισχύθηκε μετά την απώλεια εδαφών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Άμεσος απότοκος ήταν η εκδήλωση του κινήματος των Νεότουρκων στις αρχές του 20^ου αιώνα.

Το νεοτουρκικό κίνημα του 1908 ενώ αρχικά ευαγγελίζονταν φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις και ισονομία για όλους τους κατοίκους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας κατ’ ουσίαν επιθυμούσε τον εκτουρκισμό όλων των κατοίκων. Ο τουρκικός εθνικισμός συνέβαλε στην εχθρική αντιμετώπιση των μειονοτήτων που ζούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Στο στόχαστρο βρέθηκαν κυρίως οι Έλληνες και οι Αρμένιοι, καθώς είχαν συγκεντρώσει στα χέρια τους το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου και της βιομηχανίας της χώρας καθώς ήταν οι πιο ακμάζουσες κοινότητες. Η εκκρεμότητα επίσης στο ζήτημα της κατακύρωσης των νησιών του ανατολικού Αιγαίου στην Ελλάδα επιδείνωσε τις σχέσεις των δύο χωρών.

Τους πρώτους μήνες του 1914 έγιναν αθρόες μεταναστεύσεις Μουσουλμάνων της Σερβίας, της Βουλγαρίας και της Ελλάδας προς τη Μικρά Ασία, οι οποίες υποκινήθηκαν σε γενικές γραμμές από την οθωμανική κυβέρνηση. Αυτό έδωσε το πρόσχημα στην τουρκική κυβέρνηση, σε συνδυασμό με την επικείμενη είσοδο της Τουρκίας στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο, να εκδιώξει τους Έλληνες.

Διανομή συσσιτίου κατά τον πρώτο διωγμό σε πρόσφυγες στη Μυτιλήνη

Πρώτα θύματα υπήρξαν οι Έλληνες της Ανατολικής Θράκης, οι οποίοι εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους στις αρχές του 1914. Το Μάιο οι διωγμοί επεκτάθηκαν και στη Δυτική Μικρά Ασία, με το πρόσχημα της εκκένωσης της περιοχής απέναντι από τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, για στρατιωτικούς λόγους. Όλη η επιχείρηση έγινε με την καθοδήγηση των Γερμανών, συμμάχων των Τούρκων.

Η εκκένωση μεθοδεύτηκε πρώτα με ανθελληνική εκστρατεία του τουρκικού τύπου και καταπίεση των Ελλήνων για να εξαναγκαστούν σε «εκούσια» μετανάστευση. Σε πολλές περιπτώσεις διαπράχθηκαν λεηλασίες και δολοφονίες σε βάρος των Ελλήνων.

 Το Οικουμενικό Πατριαρχείο κήρυξε την Ορθόδοξη Εκκλησία σε διωγμό και ανέστειλε τη λειτουργία των εκκλησιών και των σχολείων. Η Ελλάδα αντέδρασε και ανέλαβε διπλωματικές ενέργειες, προκειμένου να αρχίσουν διαπραγματεύσεις για εθελούσια ανταλλαγή Ελλήνων ορθοδόξων της Τουρκίας και Μουσουλμάνων της Ελλάδας. Ιδρύθηκε τον Ιούνιο μία «Μικτή Επιτροπή» που θα ρύθμιζε τα σχετικά με την ανταλλαγή, όμως αυτή δεν λειτούργησε, λόγω της εισόδου της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο, τον Οκτώβριο του 1914 στο πλευρό των Γερμανών.

Οι καταπιέσεις που υπέστη το ελληνικό στοιχείο με άμεσο στόχο την εκρίζωση του ήταν ποικιλόμορφες. Αρχικά, θεσπίστηκαν έκτακτες επιβαρύνσεις και επιτάξεις ειδών για τις ανάγκες του πολέμου, ενώ παράλληλα τέθηκαν εμπόδια στις εμπορικές δραστηριότητές των Ελλήνων. Ακόμα, πληθυσμοί χωριών ή και ευρύτερων περιοχών μετατοπίστηκαν από τις ακτές προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας, ενώ οι άνδρες άνω των 45 ετών, που δεν στρατεύονταν, επάνδρωσαν τα τάγματα εργασίας, γνωστά ως «αμελέ ταμπουρού», οπού εκεί πολλοί πέθαναν από κακουχίες, πείνα, αρρώστιες και εξαντλητική εργασία. Όσοι άνδρες είχαν ηλικία 20 έως 45 ετών μπορούσαν αρχικά να εξαγοράσουν τη στρατιωτική τους θητεία. Όσοι δεν πλήρωσαν χαρακτηρίστηκαν λιποτάκτες, ενώ μετά την κατάργηση της δυνατότητας εξαγοράς της θητείας σημειώθηκαν χιλιάδες λιποταξίες και όσοι συνελήφθησαν, εκτελέστηκαν.

Οι ενέργειες των Τούρκων προκάλεσαν μεγάλο κύμα φυγής προς την Ελλάδα. Στα σπίτια που εγκατέλειψαν οι Έλληνες, οι τουρκικές αρχές εγκατέστησαν Μουσουλμάνους μετανάστες από τη Σερβία, τη Βουλγαρία, την Αλβανία και την Ελλάδα. Οι διώξεις και οι εκτοπίσεις του ελληνικού στοιχείου συνεχίστηκαν, με μικρότερη όμως ένταση, και κατά τα επόμενα χρόνια, μέχρι το τέλος του πολέμου, το 1918, και επεκτάθηκαν και σε άλλες περιοχές (Μαρμαράς, Πόντος κ.ά.). Οι πρόσφυγες που έφθασαν στην Ελλάδα το διάστημα αυτό ανήλθαν σε πολλές χιλιάδες.

Βιβλιογραφία

Αναγνωστοπούλου Σ., Μικρά Ασία, 19ος αι. - 1919. Οι Ελληνορθόδοξες κοινότητες, Αθήνα 1997.

Γιαννακόπουλος Γ., Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα. Βιβλιογραφικό δοκίμιο, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 9 (1992), σ. 283-291.

Δερτιλής Γ.Β., Κωστής Κ. (επιμέλεια), Θέματα νεοελληνικής ιστορίας (18ος-20ος αιώ στα Βαλκάνια τον 19ο αιώνα, Αθήνα, Θεμέλιο, 1980.

Ζαμπαθάς Χ., Οι εκ Μικράς Ασίας Ελληνορθόδοξοι πρόσφυγες, Αθήνα 1969.

Η Έξοδος, τόμ. Α' Μαρτυρίες από τις επαρχίες των δυτικών παραλίων της Μικρασίας (επιμ. Φ. Αποστολόπουλος), Αθήνα 1980 - τόμ. Β Μαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και νότιας Μικρασίας (επιμ. Γ. Μουρέλος), Αθήνα 1982.

Σκοπετέα Έλλη, Η δύση της ανατολής. Εικόνες από το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αθήνα, Γνώση, 1992.