Έχει η Φυσική Πολιτικό Πρόσημο; Η Διδασκαλία της Φυσικής και οι κοινωνικές της προεκτάσεις

Κυρ, 17/03/2024 - 12:34 | dimko | Απόψεις

Γράφει ο Παναγιώτης Ιακωβής, ΜD, PhD
Γενικός Αρχίατρος ε.α
Καρδιολόγος – Επεμβατικός Καρδιολόγος
Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών
Επιστημολόγος

Ο Paul Feyerabend επέμενε ότι δεν υπάρχει απολύτως κανένας λόγος για έναν επιστήμονα να συμβουλεύεται την φιλοσοφία της επιστήμης [1]

Είναι όμως έτσι;

Φυσικά και όχι.

Στην Ιατρική Επιστήμη, αλλά και σε πλήθος άλλων επιστημών αγωνιζόμαστε καθημερινά να διακρίνουμε και να αξιολογήσουμε την καλή από την κακή επιστήμη ή την ψευδοεπιστήμη από την επιστήμη.

Και αυτό δεν είναι ένα θεωρητικό ενδεχόμενο, αφού έχει πλήθος οικονομικών, κοινωνικών, ανθρωπιστικών, πολιτικών και περιβαλλοντικών συνεπειών. Έτσι, η φιλοσοφία και μεθοδολογία των επιστημών ουσιαστικώς καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο οικοδομούμε μια επιστήμη αλλά και το εννοιολογικό της περιεχόμενο.

Επί παραδείγματι, το να ορίσουμε το «φυσιολογικό» και το «παθολογικό» στην Ιατρική, μπορεί να έχει τεράστιες συνέπειες σε πλήθος καθημερινών παραμέτρων. Το διαπιστώσαμε προσφάτως, όταν σχεδόν τριπλασιάστηκαν οι «φυσιολογικές» τιμές της βιταμίνης D, οδηγώντας σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού να λαμβάνει συμπληρώματα διατροφής και το Ελληνικό Δημόσιο να πληρώνει σχεδόν 40 εκ. σε εξετάσεις βιταμινών. Περισσότερα από την Σουηδία με την μηδενική ηλιοφάνεια [2]

Ποια μέθοδο, ποια φιλοσοφία, λοιπόν, ακολουθούν οι επιστήμες για να ορίσουν τον τρόπο με τον οποίο θα ασκούν το έργο τους; Ποια επιστήμη θεωρούν ως μεθοδολογικό πρότυπο ; Και επιπλέον, σε ποια επιστήμη ανάγονται ή προσπαθούν να αναχθούν σχεδόν όλες οι φυσικές επιστήμες όπως η Χημεία, η Βιολογία και η Ιατρική;

Η απάντηση είναι σαφής: Το μεθοδολογικό πρότυπο των φυσικών επιστημών, όπως λέει και το όνομά τους, είναι η Φυσική [3]

Κάθε επιστήμη που σέβεται το όνομά της προσπαθεί να είναι αντικειμενική, ουδέτερη, διυποκειμενική, εμπειρική, μαθηματικοποιημένη και πειραματική όπως η Φυσική. Επιπλέον, ακόμα και επιστήμες με σαφέστατο Ανθρωπιστικό χαρακτήρα όπως η Ιατρική, αρνούνται να νομιμοποιήσουν οποιαδήποτε «ανακάλυψη» ή εξέλιξη στον τομέα τους, αν δεν συμφωνεί με τους Νόμους και τις Αρχές της Φυσικής. Επί παραδείγματι, δεν υπάρχει ουδεμία περίπτωση, όσο η Ιατρική θεωρεί εαυτόν ως «επιστήμη» να δεχτεί ότι τα μόρια του νερού έχουν…μνήμη ή ότι φαρμακευτικό σκεύασμα αποκτάει μεγαλύτερη ενέργεια αν το … χτυπήσουμε στο τραπέζι μας, όπως διατείνεται η ομοιοπαθητική.

Έτσι, η Φυσική αποτελεί α) Μεθοδολογικό Πρότυπο και β) Αναγωγιστική στόχευση για τις επιστήμες και ενίοτε χρησιμοποιείται και ο όρος «PhysicsEnvy» [4] για την προσπάθεια ορισμένων κλάδων να μιμηθούν ή και να διαφύγουν από την φιλοσοφία και μεθοδολογία της Φυσικής.

Αν, λοιπόν, κάποιος επιθυμεί να ασχοληθεί με τις επιστήμες, οφείλει να γνωρίζει Φυσική αλλά και τουλάχιστον στοιχειώδη μεθοδολογία και φιλοσοφία της Φυσικής, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η δικαίως αποκαλούμενη «Βασίλισσα των Επιστημών» [5].

Έτσι, η διδασκαλία της Φυσικής, καθίσταται απαραίτητη, όχι ως βαρετή συλλογή «γνώσεων», ούτε ως εφόδιο για συμμετοχή σε τηλεπαιχνίδια. Η διδασκαλία της Φυσικής αποτελεί μεθοδολογικό εφόδιο για τον τρόπο που κατανοούμε, αντιλαμβανόμαστε και αξιολογούμε τον Κόσμο. Η δέουσα διδασκαλία της , τείνει προς την αντιπαράθεση με επιχειρήματα αντί για την επιβολή. Τείνει προς την χρήση μαθηματικών και στατιστικών στοιχείων αντί για ποιοτικές αερολογίες και «προσωπικές» και υποκειμενικές εκτιμήσεις. Προάγει τον πειραματισμό και την διαδικασία έλλογης Αφαίρεσης που έτσι ευνοεί την αξιολόγηση του σημαντικού από το ασήμαντο ή άσχετο.

Η αριστοτελική Αφαίρεση αξίζει ιδιαίτερης αναφοράς. Είναι μια αισιόδοξη διαδικασία που κινείται από τον φυσικό κόσμο προς τις ιδανικές μορφές, αντίστροφα από την απαισιόδοξη πλατωνίζουσα που βλέπει τον φυσικό μας κόσμο ως κακέκτυπο των Ιδεών [6].

Και, φυσικά, εδώ οφείλει να προστεθεί ένα ακόμα κρίσιμο φαινόμενο:

Η Φυσική στήριξε την λεγόμενη «απόσπαση από το προφανές», αψηφώντας ανοιχτά τον κοινό νου [7]. Δηλαδή, την επώδυνη πνευματική διαδικασία κατά την οποία ο Επιστήμονας αγνοεί ακόμα και αυτό που βλέπουν τα μάτια του για να υποστηρίξει αυτό που δεικνύει ο Λόγος. Ας σκεφτούμε το πόσο πνευματικό θάρρος, αυτοπεποίθηση και πνευματική ανεξαρτησία απαιτήθηκε από τον Αρίσταρχο, τον Κοπέρνικο, τον Γαλιλαίο για να αγνοήσουν την ίδια τους την αισθητηριακή εμπειρία που έβλεπε τον Ήλιο να περιστρέφεται και να στηρίξουν έναν λογικό μεν, αδιόρατο δε, ηλιοκεντρισμό. Επιπλέον, χρειάστηκε ιδιαίτερο κοινωνικό θάρρος για να υποστηριχτεί ο Ορθός Λόγος του ηλιοκεντρισμού έναντι της καθιερωμένου κοσμοείδωλου που υποστηριζόταν εντόνως από τις Αρχές και την Καθολική Εκκλησία. Πέραν αυτών, χρειάστηκε μια κρίσιμη αλλαγή κοσμοείδωλου σε σχέση με τον Μεσαίωνα: η αποκαθήλωση της Αυθεντίας και η μεταστροφή προς την έλλογη αξιολόγηση των ισχυρισμών.

Από το adhominem στον Λόγο.

Αυτό σημαίνει ότι στην επιστημονική μέθοδο, αξιολογούμε τί λέει κάποιος και όχι το ποιος είναι αυτός.

Έτσι, η διδασκαλία της Φυσικής στα Σχολεία διαμορφώνει προσωπικότητες, ευνοώντας την έλλογη πνευματική ανεξαρτησία και την επικράτηση του επιχειρήματος και του Λόγου έναντι της επιβολής.

Επιπλέον, προάγει την εις βάθος μελέτη των φαινομένων έναντι της επιδερμικής και εν πολλοίς επικίνδυνης -όπως ανέλυσε η Hannah Arendt – αμέριμνης ευκολίας του επιφανειακού. Στο μνημειώδες έργο της για τον Ολοκληρωτισμό, μας εξήγησε ότι η διολίσθηση προς το Κακό είναι πολύ πιο ευχερής για όσους διακρίνονται από επιδερμικότητα και επιπλέον μας ανέλυσε την έλλειψη βάθους του Κακού [8].

Η επιστημονική μέθοδος, χαρακτηριστικά εισέρχεται πιο βαθιά από την επιφάνεια και διερευνά μηχανισμούς, μοντέλα και φυσικούς νόμους σε αντίθεση με την εξαιρετικά διαδεδομένη στις ημέρες μας κατά Καστοριάδη «Άνοδο της Ασημαντότητας».

Τα φαινόμενα αυτά επιστημονικού αναλφαβητισμού και αδυναμίας στοιχειώδους κατανόησης της επιστημονικής μεθόδου, τα συναντήσαμε κατά τη διάρκεια της Πανδημίας αλλά και καθημερινά, με εξωφρενικές θεωρίες συνωμοσίας και ψευδοεπιστημονικές πρακτικές που κυριολεκτικώς «κάνουν θραύση» στην κοινωνία μας περιλαμβάνοντας το ¼ ως το 1/3 του πληθυσμού [9].

Παρά το γεγονός ότι αυτές οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν συνήθως συγκεκριμένο ακραίο πολιτικό πρόσημο [10], η ίδια η Επιστημονική Μέθοδος όπως αυτή εκπροσωπείται από την Φυσική, δεν έχει τέτοιες πολιτικές προθέσεις. Δηλαδή, η μόνη επιδίωξη της Φυσικής είναι η ανεύρεση της αλήθειας [11], χωρίς – ιδανικά – να νοιάζεται για πολιτικές ή κοινωνικές ισορροπίες. Κάτι τέτοιο, βεβαίως, είναι πρακτικώς ανέφικτο, μιας και ακόμα και οι παρατηρήσεις μας δεν είναι απαλλαγμένες από το θεωρητικό τους πλαίσιο. Αυτό, μας το υπενθύμισε εμφατικά το πείραμα Michelson&Morley, όπου το ένα και μοναδικό αποτέλεσμα, αξιολογούνταν διαφορετικά, ανάλογα με το κοσμοείδωλο που υποστήριζε κάθε επιστήμονας [12]. Είναι εμφανές ότι δεν θα βρούμε ποτέ την «αλήθεια» και την κατά Nagel «θέα από το πουθενά» και αυτό γίνεται σαφές από νωρίς σε όποιον σπουδάζει τη Φυσική, μετατρέποντας τους επιστήμονες σε πολυμήχανους σύγχρονους επιγόνους του Οδυσσέα, με όλα τα θετικά που συνεπάγεται αυτό. Εντυπωσιακά, ο Neurath παρομοίασε τις επιστημονικές μας προσπάθειες με αυτές των ναυτικών που ποτέ δεν βρίσκουν ασφαλές λιμάνι και στεγνό σημείο, αναγκαζόμενοι να επιδιορθώνουν το καράβι τους εν πλω[13]. Άλλωστε, τι νόημα θα είχε ένα καράβι που θα βρισκόταν μόνιμα στην ασφάλεια ενός λιμανιού;

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι η Φυσική, μέσω της μεθόδου της, διαμορφώνει προσωπικότητες ακόμα και αν δεν έχει τέτοιες προθέσεις. Διαμορφώνει προσωπικότητες που τείνουν προς τον Ορθό Λόγο, την έλλογη αμφισβήτηση και την απέχθεια προς την Αυθεντία και τις άκαμπτες «αλήθειες» που ό,τι και να γίνει παραμένουν αναλλοίωτες. Αλλάζουν, λοιπόν, γνώμη οι Φυσικοί; Φυσικά. Το πράττουν υπό το φως νέων στοιχείων κατά Bayes, πλην όμως έλλογων και μαθηματικοποιημένων στοιχείων [14]

Έτσι, η συστηματική διδασκαλία της, ενέχει μια κάποια επικινδυνότητα για όσους επιθυμούν να κρατήσουν τους Πολίτες στα σκοτάδια της άγνοιας, της δεισιδαιμονίας και των προκαταλήψεων.

Η Φυσική κατέχει το πρότυπο της επιστημονικής μεθόδου της αμεροληψίας και της διυποκειμενικότητος, ακόμα κι όταν είναι δύσκολο κάτι τέτοιο. Έτσι, αν τα παιδιά μας μάθουν από μικρά να απαιτούν μαθηματικοποιημένα στοιχεία αντί για θέσφατα και αυθεντίες, αυτό μπορεί να γίνει δυσάρεστο για όσους προτιμούν την οργανωμένη παραπληροφόρηση και τις θεωρίες συνωμοσίας.

Και θα έλεγα συνοψίζοντας: Η διδασκαλία της Φυσικής είναι επικίνδυνη, για όσους επιθυμούν να κρατούν τους Πολίτες στα σκοτάδια της άγνοιας, ειδικά στους καιρούς μας, καιρούς σύγχυσης, η διδασκαλία της Φυσικής κατά τον δέοντα τρόπο, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι αποτελεί επαναστατική πράξη.

Κλαύδιος Πτολεμαίος: Η μελέτη της Αστρονομίας μας κάνει καλύτερους ανθρώπους [15] και ας μου επιτραπεί η προσθήκη: και καλύτερους Πολίτες, αφού είναι προφανές ότι κάνει εμφανή την ασημαντότητά μας εντός του μεγαλείου του Σύμπαντος.

Κλείνοντας, θα ήθελα να μνημονεύσω ορισμένα ονόματα που συνέβαλλαν τα μέγιστα στην σύγχρονη μεθοδολογία της Επιστήμης, όπως αυτή εκπροσωπείται από την Φυσική και αναμφίβολα διαμορφώνει το πνευματικό περιβάλλον του Διαφωτισμού έως και σήμερα. Έτσι, εκτός από τους ημέτερους Θαλή, Ίωνες Φυσιολόγους και Ιατρούς, τον Δημόκριτο τον Λεύκιππο και τον Αριστοτέλη, τον Ερατοσθένη τον «βήτα» , τον Αρχιμήδη με την πρώιμη Αναγέννησή του και τον Αρίσταρχο, οφείλουμε να προσθέσουμε για όσους ενδιαφέρονται, τους: Γαλιλαίο, Descartes, Bacon, Roger Bacon,τον William του Ockham, Jean Buridan, Nicholas Oresme, Grosseteste, William Harvey,Copernicus, Kepler, Newton, Hume, Duhem, Mach, Herschel, Whewell, Quinne, Popper, Feyerabend, Lakatos, Kuhn. O καθένας εξ’ αυτών και πλήθος άλλων θα μπορούσε να είναι το θέμα μιας ή περισσότερων εισηγήσεων, αν και θα εδυνάμην μετά χαράς να ανοίξουμε τον διάλογο επί του έργου τους, αν μας επιτρέπει ο χρόνος.

Βιβλιογραφικές αναφορές