Μουσειο…λόγος Ο βανδαλισμός του Πολιτισμού

Γράφει η Ηλιάνα Ζιώγα,

Μουσειολόγος - Σύμβουλος Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Στις 5 Οκτωβρίου 2022, σύμφωνα με δημοσιεύματα τουρίστας από την Αμερική επισκέφθηκε το Μουσείο Chiaramonti, τμήμα των Μουσείων του Βατικανού. Η συλλογή περίπου 1000 εκθεμάτων χαρακτηρίζεται από πολλούς ως «μία από τις καλύτερες συλλογές ρωμαϊκών πορτρέτων στον κόσμο».

Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης ο τουρίστας φέρεται να απαιτούσε να συναντήσει τον Πάπα Φραγκίσκο και όταν το προσωπικό του εξήγησε ότι δεν είναι εφικτό, εξοργίστηκε παρασύροντας δύο προτομές 2.000 ετών. Στη συνέχεια προσπάθησε να δραπετεύσει αλλά συνελήφθη και οδηγήθηκε στο αστυνομικό τμήμα.

Η κατάσταση των εκθεμάτων βρίσκεται ακόμη υπό εκτίμηση στο εργαστήριο αποκατάστασης των Μουσείων του Βατικανού.

Στην ίδια περιοχή, στη Ρώμη, το φετινό καλοκαίρι είχε επανέλθει ο αριθμός των τουριστών σε επίπεδα της προ πανδημίας εποχής. Τουρίστες είχαν κατακλύσει τα πολιτιστικά ορόσημα της περιοχής, με ορισμένους να περιφρονούν τους βασικούς κανόνες περί προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, έτσι και αυτό το καλοκαίρι «σημαδεύτηκε» από σημαντικές καταστροφές μνημείων τόσο στην Ιταλία όσο και σε άλλες χώρες ανά τον κόσμο.

Τον Ιούνιο ζευγάρι Αμερικανών, κινήθηκαν με  ηλεκτρονικά σκούτερ, πάνω από τα μαρμάρινα σκαλιά του 18ου αιώνα, τα φημισμένα Ισπανικά Σκαλιά, καταστρέφοντας κομμάτια τους. Το περιστατικό αυτό ήταν το δεύτερο σε διάστημα δύο εβδομάδων, όταν ένας επισκέπτης από τη Σαουδική Αραβία οδήγησε μια Maserati στα διάσημα σκαλιά προκαλώντας σημαντικές φθορές.

Ας θυμηθούμε λίγα χρόνια πριν την τουρίστρια από τον Καναδά που χάραξε το όνομά της στο Κολοσσαίο, πρακτική που ακολουθούν αρκετοί τουρίστες κατά τη διάρκεια της επίσκεψης τους σε σημαντικά μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς.

Στην Ελλάδα, στο Βυζαντινό Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών το 2018, δύο γυναίκες είχαν προκαλέσει σημαντικές φθορές στα σπουδαιότερα εκθέματα της μόνιμης έκθεσης. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, έριξαν λάδι στον άμβωνα του παλαιοχριστιανικού παρεκκλησίου, καθώς και στον δίδυμο κιβωτιόσχημο τάφο από τη Σταμάτα Αττικής και στον κοπτικό σταυρό στον οποίο το λάδι πότισε βαθιά το ξύλο.

Δυστυχώς, ο βανδαλισμός στην Ιταλία πρόλαβε τον φετινό εορτασμό της Ευρωπαϊκής ημέρας συντήρησης στις 16 Οκτωβρίου. Για 5η συνεχόμενη χρονιά, η Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Οργανισμών Συντήρησης (European Confederation of Conservator-Restorers’ Organisations - ECCO), διοργανώνει πλήθος δράσεων σε όλη την Ευρώπη με στόχο τη γνωριμία του κοινού με τη συντήρηση αρχαιοτήτων και έργων τέχνης και την ανάδειξη της σημαντικής συνεισφοράς της στη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Κατά τον 20ο και 21ο αιώνα, εκατοντάδες μνημεία, έργα τέχνης σε μουσεία και σε υπαίθριους χώρους έχουν υποστεί ζημιές, καταστροφές τόσο από φυσικά αίτια όσο και από πρόθεση, και γενικότερα υποβάθμιση.

Οι επιθέσεις προς την πολιτιστική κληρονομιά έχουν εξελιχθεί σε ένα παγκόσμιο φαινόμενο, έτσι ο σχεδιασμός διαχείρισης κινδύνων και καταστροφών έχει καταστεί αναγκαίος σε χώρους μουσείων και πολιτιστικής κληρονομιάς. Είναι γεγονός ότι τα περισσότερα μουσεία υποφέρουν από σοβαρές ελλείψεις προσωπικού ασφαλείας, σύγχρονων μέτρων ασφαλείας και δεν διαθέτουν τον κατάλληλο σχεδιασμό διαχείρισης καταστροφών και προληπτικής φροντίδας. Ο αναγκαίος αυτός σχεδιασμός, θα πρέπει να αναφέρεται στους παράγοντες φθοράς, όπως οι φυσικές δυνάμεις, στις ενέργειες δηλαδή τη πρόσκρουση, δόνηση, πίεση, τριβή που προκαλούν ζημιές σε ένα αντικείμενο και έχουν ως αποτέλεσμα τη θραύση και παραμόρφωση.

Ένας άλλος επιβλαβής παράγοντας φθοράς είναι η φωτιά, η οποία έχει τη δυνατότητα να καταστρέψει ολοκληρωτικά τη συλλογή και το μουσείο. Το νερό από την άλλη πλευρά, επίσης αποτελεί ανησυχία για τους υπεύθυνους των μουσειακών συλλογών.

Ακόμη ένας παράγοντας φθοράς είναι τα παράσιτα, όπου σύμφωνα με το Canadian Conservation Institute ορίζει τα παράσιτα ως «ζωντανούς οργανισμούς που δύνανται να παραμορφώνουν, να βλάπτουν και να καταστρέφουν τον υλικό πολιτισμό». Επίσης σημαντικοί παράγοντες είναι οι ρύποι και η ρύπανση, είναι συνήθως χημικοί ρύποι και μπορούν να προκαλέσουν φθορά.

Άλλος παράγοντας φθοράς είναι το φως και η ακτινοβολία, όπως είναι γνωστό η παρατεταμένη έκθεση των εκθεμάτων στο φως δημιουργεί φθορά και αποχρωματισμό στα υλικά των αντικειμένων. Η κλοπή ή ο βανδαλισμός αποτελούν πιθανές απειλές για τα μουσεία και τα πολιτιστικά μνημεία και πρέπει να περιλαμβάνονται κατά τον σχεδιασμό διαχείρισης κινδύνων και καταστροφών.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το πρώτο διεθνές συμπόσιο για τον βανδαλισμό πραγματοποιήθηκε στην Αμερική στις 20 Απριλίου του 1988 στο Seattle, Washington. Σκοπός του συμποσίου ήταν η ανταλλαγή ιδεών, ο καθορισμός των προβλημάτων και η προσέγγιση νέων αναγκών διεπιστημονικά.

Η προστασία από κακόβουλες ενέργειες μερικής ή ολικής καταστροφής πολιτιστικών μνημείων παρουσιάστηκε στις εισηγήσεις των συμμετεχόντων διαφορετικών επιστημών, όπως υπεύθυνοι διαχείρισης, ερευνητές, παιδαγωγοί, ηγέτες επιχειρήσεων, νομοθέτες, υπερασπιστές του περιβάλλοντος, κ.ά.

Πράξη βανδαλισμού ή καλλιτεχνική ιδιοφυία;

Παρατηρούμε τις τελευταίες δεκαετίες βανδαλισμούς, στους οποίους ορισμένοι εξετάζουν κάποιο σκεπτικό πίσω από τις πράξεις και αντιλαμβάνονται τον βανδαλισμό ενός έργου ως την ερμηνεία ή τη διαφωνία ενός άλλου καλλιτέχνη, όπως για παράδειγμα το 2007, στο γνωστό σιντριβάνι του 18ου αι., «Fontana di Trevi» της Ρώμης, «χύθηκε αίμα»! Ένας άνδρας, λοιπόν, άδειασε ένα μπουκάλι κόκκινης χρωστικής ουσίας μέσα στο σιντριβάνι και στη συνέχεια τράπηκε σε φυγή.

Το «κόκκινο νερό» εξαφανίσθηκε σε λίγες ώρες χωρίς να αφήσει κάποιο ίχνος. Όμως, οι θεατές ήταν σοκαρισμένοι από το θέαμα και η πράξη αυτή δημιούργησε μια δημόσια συζήτηση τόσο στους παρευρισκόμενους όσο και στους επαγγελματίες του πολιτισμού. Η καταστροφή σαφέστατα μπορεί να λάβει ποικίλες μορφές, μπορεί να δημιουργήσει αλλοίωση αφήνοντάς μόνιμη βλάβη, είτε να προκαλέσει προσωρινή μετάλλαξη ή ο βανδαλισμός να αποτελεί μέρος μιας ατομικής «performance».

Ο βάνδαλος, σύμφωνα με το φυλλάδιο διαμαρτυρίας του, επιθυμούσε να προκαλέσει το ενδιαφέρον και να ενημερώσει το κοινό για τη «σκοτεινή πλευρά» του φεστιβάλ κινηματογράφου της Ρώμης. Είναι γεγονός ότι η τέχνη είναι ανοιχτή σε ερμηνείες!

Όταν, όμως, οι βάνδαλοι αλλοιώνουν έργα τέχνης, αυτό αποτελεί καλλιτεχνική ιδιοφυία ή την καταστροφή της ιδιοφυίας κάποιου άλλου;