Η κληρονομιά της 11ης Σεπτεμβρίου 200: από την τραγωδία στη μόνιμη επιτήρηση

Της Δρ. Βασιλικής Λάζου

Η 11η Σεπτεμβρίου 2001 σηματοδότησε μια από τις πιο αιματηρές στιγμές στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών. Σχεδόν 3.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στις επιθέσεις της Αλ Κάιντα, με τους Δίδυμους Πύργους να καταρρέουν μπροστά στα μάτια όλου του κόσμου. Ωστόσο, πέρα από το σοκ και τον πόνο, η πραγματική «κληρονομιά» της 11ης Σεπτεμβρίου ήταν η ριζική αναδιάταξη της σχέσης κράτους και πολιτών: η εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος φόβου, όπου η ασφάλεια έγινε το πρόσχημα για τη συρρίκνωση των πολιτικών και προσωπικών ελευθεριών.

Με τον Πατριωτικό Νόμο του 2001, οι αμερικανικές αρχές απέκτησαν πρωτόγνωρες εξουσίες: παρακολουθήσεις τηλεφώνων και email, έλεγχος τραπεζικών λογαριασμών χωρίς δικαστικό έλεγχο. Τα προγράμματα μαζικής συλλογής δεδομένων της NSA, που αποκαλύφθηκαν το 2013 από τον Έντουαρντ Σνόουντεν, αποκάλυψαν μια μόνιμη επιτήρηση, θυμίζοντας τη σκιά του «Μεγάλου Αδερφού». Η ιδιωτικότητα, θεμέλιο της δημοκρατίας, έγινε είδος πολυτελείας. Χιλιάδες άνθρωποι κρατήθηκαν χωρίς δίκη ή επαρκή νομική υπεράσπιση. Στο  Γκουαντάναμο δημιουργήθηκε μια «γκρίζα ζώνη» δικαίου, όπου οι κρατούμενοι χαρακτηρίζονταν «εχθρικοί μαχητές» και στερούνταν θεμελιωδών δικαιωμάτων, ενώ οι πρακτικές βασανιστηρίων –εικονικός πνιγμός, στέρηση ύπνου, ψυχολογική πίεση– έγιναν ανεκτές, παρά την καταδίκη τους από διεθνείς οργανισμούς.

Ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» γεννούσε ένα κλίμα καχυποψίας. Μουσουλμάνοι, Άραβες και μετανάστες βρέθηκαν στο στόχαστρο, με λίστες απαγόρευσης πτήσεων, ειδικούς ελέγχους και περιορισμούς, ενώ η ισότητα και η μη διάκριση παραμερίστηκαν. Παράλληλα, η καταστολή επεκτάθηκε σε διαφωνούντες: δημοσιογράφοι, ακτιβιστές και πληροφοριοδότες αντιμετώπισαν παρακολούθηση και εκφοβισμό. Η επίκληση του νόμου περί κατασκοπείας δημιούργησε σιωπή γύρω από τις ίδιες τις παραβιάσεις, μετατρέποντας την προστασία της ασφάλειας σε μηχανισμό ελέγχου και φόβου. Η σκιά του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας» εξαπλώθηκε και στην Ευρώπη: στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη Γαλλία και στη Γερμανία η νομοθεσία ενίσχυσε τον έλεγχο, τη μακρά κράτηση υπόπτων και την παρακολούθηση, ενώ η ισορροπία γέρνει σταθερά υπέρ της κρατικής εξουσίας εις βάρος της ελευθερίας.

Ο Ιταλός φιλόσοφος Giorgio Agamben μίλησε για μια «κατάσταση εξαίρεσης»: μια συγκυρία όπου τα δικαιώματα αναστέλλονται προσωρινά για λόγους «έκτακτης ανάγκης», αλλά στην πραγματικότητα η εξαίρεση γίνεται ο κανόνας. Η 11η Σεπτεμβρίου εγκαινίασε ακριβώς αυτό: μια μόνιμη αίσθηση απειλής που δικαιολογεί την αέναη περιστολή των ελευθεριών. Ο πολίτης παύει να είναι υποκείμενο δικαιωμάτων και γίνεται αντικείμενο ελέγχου.

Σήμερα, 24 χρόνια μετά, οι πολίτες ταξιδεύουν μέσα σε αεροδρόμια-φρούρια, υπό συνεχή ψηφιακή επιτήρηση, ενώ οι κυβερνήσεις διεκδικούν συνεχώς νέες εξουσίες στο όνομα της ασφάλειας. Ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» δεν περιορίστηκε σε στρατιωτικές επιχειρήσεις σε Αφγανιστάν και Ιράκ· εγκαθίδρυσε μια θεσμοθετημένη κουλτούρα φόβου, όπου η ελευθερία θεωρείται επικίνδυνη πολυτέλεια. Η 11η Σεπτεμβρίου δεν ήταν μόνο τραγωδία· ήταν η απαρχή ενός παγκόσμιου καθεστώτος εξαίρεσης, που δυστυχώς φαίνεται να μην έχει τέλος.