«Η φιλοσοφία στις ιωνικές πόλεις»

Γράφει η Ευαγγελία Δημοπούλου,
Ιστορικός - Αρχαιολόγος

Τα δύο πιο σημαντικά κέντρα της ελληνικής φιλοσοφίας πριν τον Σωκράτη επιχωρίαζαν στη Μικρά Ασία και στην Κάτω Ιταλία. Έτσι, οι ιωνικές πόλεις της M. Ασίας έχοντας μια μεγάλη λογοτεχνική και πολιτιστική παράδοση ανέπτυξαν τη θεωρητική σκέψη. Οι άνθρωποι που ασχολήθηκαν με τη φιλοσοφία ονομάστηκαν «φυσικοί ή φυσιολόγοι», γιατί στα έργα τους είχαν ως στόχο να ερμηνεύσουν τη δημιουργία και τη λειτουργία του κόσμου με τη λογική απομακρυνόμενοι από το θεολογικό ή μυθολογικό πρίσμα των περασμένων εποχών. 

Οι στοχαστές αυτοί έχουν το προσωνύμιο «Ίωνες φιλόσοφοι», ενώ ως κέντρα φιλοσοφικής σκέψης αναδείχθηκαν η Mίλητος, μητρόπολη του μικρασιατικού Ελληνισμού, η Kολοφώνα, πόλη κοντά στη Mίλητο και η Έφεσος, πόλεις που γεννήθηκαν και δραστηριοποιήθηκαν οι Ίωνες φιλόσοφοι.

Δυστυχώς, το μεγαλύτερο μέρος του έργου τους έχει χαθεί παρ’ όλα αυτά κατάφερε να ασκήσει τεράστια επίδραση στους μεταγενέστερους έως και σήμερα. Επίσης, κάποιοι από αυτούς υιοθέτησαν τον πεζό λόγο -στην ιωνική διάλεκτο- γιατί θέλησαν να διατυπώσουν τις φυσικές τους θεωρίες με ακρίβεια και σαφήνεια. Οι πιο σημαντικοί φιλόσοφοι της ιωνικής σχολής ήταν ο Θαλή, ο Aναξίμανδρος, ο Aναξιμένης, ο Ξενοφάνης και ο Ηράκλειτος.

Οι τρεις πρώτοι (Θαλής, Αναξίμανδρος και Αναξιμένης) που είχαν καταγωγή από τη Μίλητο, θέλησαν να δώσουν, επιστημονική απάντηση για την αρχή του κόσμου και να καθορίσουν τη δημιουργία του σύμπαντος. Καθένας από τους τρεις αυτούς φιλοσόφους δεχόταν ως αρχή του κόσμου και αρχή των όντων, ένα ορισμένο στοιχείο.

Ο Θαλής ο Μιλήσιος, (624-542 π.X. περ.). ο οποίος εκτός από στοχαστής, ήταν αστρονόμος, μαθηματικός, φυσικός και πολιτικός, θεωρούσε το νερό, με τις τρεις φυσικές του καταστάσεις (υγρό, στερεό και αέριο), ως βασική αρχή του κόσμου. Οι θεωρίες του Θαλή ήταν σαφώς επηρεασμένες από προηγούμενα μυθολογικά αρχέτυπα, κυρίως ομηρικές και ησιόδειες κοσμολογικές αντιλήψεις, με πιο χαρακτηριστική την εικόνα του Ωκεανού ποταμού ο οποίος είναι πηγή όλων των υδάτων και περιβάλλει τη Γη. Tο υδάτινο στοιχείο, λοιπόν, αποτελεί, κατά το Θαλή, την πρωταρχική πηγή ζωής από την οποία προέρχεται ο κόσμος, ενώ τέλος πιστεύει πως είναι κύριο συστατικό όλων των πραγμάτων.

Ο Aναξίμανδρος (610-547 π.X. περ.) ο οποίος ήταν μαθητής και διάδοχος του Θαλή, θεώρησε ως πρωταρχική ουσία το  άπειρον (= χωρίς όρια, χωρίς περιορισμούς). Το άπειρον είναι απεριόριστο στον χώρο και ποιοτικά ακαθόριστο, καθώς δεν προσδιορίζεται μορφικά ως ένα από τα τέσσερα στοιχεία (νερό, γη, πυρ, αέρας) . Στο άπειρο ο Αναξίμανδρος δεν είδε μόνον την πρωταρχική ύλη και την αρχική κατάσταση του κόσμου αλλά και την αιτία της κοσμικής ισορροπίας. Σε αυτή την πρωταρχική ουσία απέδωσε θεϊκές ιδιότητες, χαρακτηρίζοντας το άπειρο ως αθάνατον, ανώλεθρον και θείον.

Τέλος, ο Aναξιμένης (585-528 π.X. περ.) ο οποίος ήταν μαθητής του Aναξίμανδρου επηρεασμένος από τη θεωρία του δασκάλου του, υποστηρίζει ως πρώτη αρχή τον αέρα (ἀήρ), το αραιότερο στοιχείο της ύλης, μια αχανή και άπειρη πνοή που διαπερνάει τα πάντα.

Άλλος ένας σημαντικός Ίωνας φιλόσοφος ήταν ο Ξενοφάνης (570-470 π.Χ. περ.). Ο Ξενοφάνης φιλόσοφος και ποιητής από την Kολοφώνα της Iωνίας, μια πόλη κοντά στη Mίλητο, αναγκάστηκε για λόγους πολιτικούς εγκατέλειψε τη γενέτειρά του μετά την κατάκτηση της Λυδίας από τον Kύρο και εγκαταστάθηκε στην Eλέα της Kάτω Iταλίας, όπου ίδρυσε φιλοσοφική σχολή.

O Ξενοφάνης επηρεάστηκε άμεσα από τους Mιλήσιους φιλοσόφους και γενικά από την ιωνική διανόηση, έγραψε το έργο του έμμετρα σε στίχους (γνωμικές ελεγείες) και είναι ο ευρετής των «σίλλων», στίχων σατιρικών με ριζοσπαστικό περιεχόμενο. Απομακρύνθηκε και καταδίκασε έντονα τις ομηρικές και ησιόδειες αφηγήσεις για τους θεούς. Έτσι, άσκησε δριμεία κριτική στον θρησκευτικό ανθρωπομορφισμό και πολυθεϊσμό, ενώ εισήγαγε την έννοια του μονοθεϊσμό και ορισμένες πρωτοποριακές ιδέες του σε τομείς της γνώσης.

Αφήσαμε τελευταίο τον Ηράκλειτο (540-480 π.X.), ο οποίος γεννήθηκε στην Έφεσο, σημαντική ιωνική πόλη. Ο Ηράκλειτος έχει το προσωνύμιο «σκοτεινός» φιλόσοφος εξαιτίας του δυσνόητου τρόπου με τον οποίο γράφει τις απόψεις του, ενώ το ύφος της γραφής του είναι μοναδικό στην ελληνική λογοτεχνία. Επηρεάστηκε από τους φιλοσόφους της Mιλήτου, βέβαια, οι θεμελιώδεις ιδέες του, απομακρύνονται από τις αντιλήψεις για τον κόσμο από αυτές των Mιλησίων, δίνοντας μια νέα θεωρία για τη δημιουργία και λειτουργία του κόσμου.

O Eφέσιος φιλόσοφος είδε τον κόσμο ως συνεχή κύκλο αλλαγής («πάντα ρεῖ, πάντα χωρεῖ καὶ οὐδὲν μένει»), γεμάτο από αντιθέσεις, οι οποίες δημιουργούν την κοσμική ισορροπία. Αιτία αυτή της ισορροπίας είναι η φωτιά (πῦρ ἀείζωον), η αρχική μορφή της ύλης και το κοινό συστατικό των πραγμάτων, που ο φιλόσοφος ονομάζει Λόγο. O κοινός λόγος (τὸ ξυνόν), που διαρθρώνει και τακτοποιεί τον κόσμο, ταυτίζεται με την αλήθεια και αποτελεί ανασχετικό παράγοντα στην αέναη ροή των πάντων.

 Έτσι, ο Ξενοφάνης (Θεός) και ο Hράκλειτος (Λόγος) εισάγουν το πνευματικό στοιχείο στην ερμηνεία του κόσμου και εστιάζουν τη φιλοσοφία τους στο κοσμολογικό πρόβλημα. Τέλος, οι Ίωνες φιλόσοφοι ήταν εκφραστές του μέτρου που διέπνεε στο σύνολό της την ελληνική σκέψη, ενώ εισάγονται πρωτοποριακές ιδέες για την εποχή, όπως η ιδέα του μονοθεϊσμού και θεωρίες δημιουργίας του φυσικού κόσμου θεμελιώνοντας ουσιαστικά τις σύγχρονες επιστήμες.

Φωτογραφία: Ηράκλειτος σε λεπτομέρεια της Σχολής των Αθηνών του Ραφαήλ

Βιβλιογραφία
Άπαντα Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, Εκδόσεις ΠΑΠΥΡΟΣ, Αθήνα 1965
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Τόμος Β΄:Αρχαϊκός Πολιτισμός, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών 1970
Καλογεράκος, Ι. και Θανασάς Π. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, στο Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Ε.Α.Π., (Πάτρα, 2000), ISBN 960-538-290-3.
Bury J.B. & Meiggs R. : Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας. τομ. Α΄. Εκδόσεις Καρδαμίτσα
Windelband, W., Heimsoeth H. Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Τομ. Α΄, Μ.Ι.Ε.Τ. (Αθήνα 2001 δ΄)